Samen staan we sterk?

Door de financiële crisis en de economische malaise ligt het kapitalistische systeem onder vuur. Er is behoefte aan alternatieven voor wat Joop den Uyl de ‘ondernemingsgewijze productie’ noemde.

Arbeiderszelfbestuur, is dat niet iets? De werknemers als eigenaar van de onderneming. Geen enge aandeelhouders die de winst opstrijken over de ruggen van noeste werkers die het echte werk doen. Het is een romantisch ideaal uit de tijd dat de maatschappelijk geëngageerde band ‘Bots’ de hitlijsten in Oost-Duitsland wist te halen maar dat vandaag een weer groeiende aanhang heeft.

Voor velen onder hen zijn aandeelhouders niets anders dan profiteurs die geen flikker uitvoeren. De winsten die ze daarmee opstrijken worden aldus gezien als ‘onverdiend’ inkomen. Onlangs las ik weer een pleidooi voor de ‘coöperatieve onderneming’ die eigendom is van de werknemers. Nu hoeft dit niet perse het geval te zijn natuurlijk. Bij de coöperatieve Rabo bank zijn de leden de ‘eigenaren’. En dat zijn niet één op één dezelfde personen als de werknemers. Een coöperatie is dus niet per definitie hetzelfde als arbeiderszelfbestuur. Maar dit semantische gezeur daargelaten, zit er iets in? In arbeiderszelfbestuur en eigenaarschap?

Gelet op de ervaringen in het voormalige Joegoslavië is het niet evident dat deze organisatievorm een duurzaam alternatief is. Maar principieel heb ik er niks tegen. Anders dan veel voorstanders van de coöperatie zie ik winsten voor aandeelhouders echter niet als een vorm van onverdiend inkomen dat eigenlijk toekomt aan de werknemers. Winst is een vergoeding voor het vervullen van twee essentiële economische functies, namelijk het financieren van investeringen en het dragen van risico’s. Dat zijn andersoortige functies dan het verrichten van werkzaamheden waarvoor men een salaris krijgt. In een tent met arbeiderseigendom waar er geen aandeelhouders zijn, moeten de arbeiders alle honneurs waarnemen. Niet alleen werken, maar ook financieren en  garant staan voor (eventuele) verliezen. En de vraag is of dit wel zo geweldig is voor de werkende klasse.

Klinkt natuurlijk leuk, dat arbeiders zelf van de winsten kunnen genieten waar ze voor werken. Maar het is natuurlijk niet altijd rode rozengeur en maneschijn. Er is niet altijd winst. Een onderneming is per definitie risicovol. Van te voren staat niet vast met welk succes de voortgebrachte producten worden verkocht. Er zijn ook periodes met verlies. En dat zal gedragen moeten worden door de arbeiders, als er geen aandeelhouders zijn die het voor ze doen. Als het wat minder gaat met de onderneming dan kan het zomaar zijn dat er wat minder of even helemaal niets kan worden uitgekeerd aan de eigenaren. Ga dat thuis maar even uitleggen. Komt ruzie van. “Jij met je fijne coöperatie, was gewoon voor een baas blijven werken.” Eigenaar zijn is niet altijd een onverdeeld genoegen. Deze kant van de medaille wordt maar al te makkelijk over het hoofd gezien bij het ophemelen van coöperatieve ondernemingsvormen en het ageren tegen aandeelhouders met hun oneigenlijke en onverdiende winsten.

Winst kan alleen worden gemaakt door het nemen van risico’s. Als aandeelhouder kun je de risico’s spreiden over vele ondernemingen. Als werknemer heb je die optie niet. Het is nogal onpraktisch om bij een stuk of twintig bedrijven te werken. Het staat je als werknemer natuurlijk volkomen vrij om voor jezelf te beginnen. Of aandelen te kopen in het bedrijf waarvoor je werkt. De scheiding tussen de werkende en bezittende klasse is een stuk minder absoluut dan in de 19^e eeuw toen de grote ondernemingen met aandeelhouders als eigenaar ten tonele verschenen. Maar het scheiden van de werkende en bezittende functies en de bijbehorende beloningen is zo gek nog niet. Natuurlijk kun je discussiëren hoe de verhouding moet zijn tussen lonen aan de ene kant en winst aan de andere. In het economische krachtenveld is het altijd mogelijk dat de balans teveel naar een bepaalde kant overhelt. Geen enkel systeem is zonder problemen. Maar gezeur over rentenierende aandeelhouders die een onterecht inkomen opstrijken is je reinste populistische flauwekul.

Ewoud Jansen Econoom en publicist