Hoe 'links' kunnen elites eigenlijk zijn?

Soms lijkt het dat de afkeer van 'de linkse elite' nog sterker is dan de afkeer van de islam. Dat er zoiets als 'een linkse elite' is, moet worden aangenomen, want doorgaans weet iedereen vrij goed wie en wat daarmee wordt bedoeld. Voor de PVV staat de hele 'linkse bestuurskliek' die Nederland naar de afgrond voert in de beklaagdenbank. En omgekeerd voelt links zich aangesproken door nu namens 'de elite' te spreken, en in één moeite door het belang van goede smaak en elitevorming te benadrukken. In naam van de beschaving natuurlijk, die tegen het oprukkende populisme moet worden verdedigd. In zekere zin maakt de PVV het links daarmee gemakkelijk, want zo vreselijk is het nu ook weer niet om voor 'elitair' te worden uitgemaakt. Je kunt er evengoed een (onbedoeld) compliment in zien. Logisch dus dat links best kan leven met al die klaagzangen over de 'linkse elite'. Hoe meer Martin Bosma's daar tegen te hoop lopen, hoe beter het is.

Toen ik op de universiteit zat, een jaar of dertig geleden, lag dat anders. Niet alleen zette links toen de toon op een manier die nadien niet meer is voorgekomen (het 'einde van links' beleven we eigenlijk al sinds 1980, sinds de opkomst van Thatcher en Reagan en de oprichting van de Poolse anticommunistische vakbond 'Solidariteit'), maar ook het begrip 'elite' was volstrekt taboe. Elites waren fout, omdat zij in strijd werden geacht met de heilige gelijkheid onder de mensen en synoniem werden gesteld aan onderdrukking, uitbuiting en machtsmisbruik. Elites waren per definitie rechts, conservatief en reactionair. Niet dat links geen elites had, maar die werden 'voorhoedes' genoemd, of nog deftiger, de avantgarde van de progressieve beweging. Dat waren uiteraard intellectuelen (en kunstenaars), die zich in dienst hadden gesteld van de bevrijding van de arbeidersklasse en de emancipatie van het volk. Het volk was per definitie goed, vrijheidsgezind, solidair, democratisch, eerlijk, oprecht en meer van dat fraais. Als student woonde je ook bij voorkeur in volksbuurten, die langzaam maar zeker een kleurtje kregen. Een beetje van dit arbeideristische jargon is nog herkenbaar bij de hedendaagse PVV-kritiek op 'de elites' in Brussel en Den Haag die zich niks aantrekken van de volkswil en de gewone hardwerkende belastingbetaler monddood hebben gemaakt. Dat links de PVV 'extreem-rechts' noemt valt alleen te begrijpen uit ergernis over het feit dat volksbewegingen als de PVV er deels met het links-populistische gedachtegoed vandoor zijn gegaan. Allemaal niet zo raar: professor Pim is ook als marxist begonnen en kende zijn klassieken.

Ik denk dat halverwege de jaren tachtig een kentering intrad, althans in Nederland. Zo had je het VPRO-boekenprogramma van Adriaan van Dis, die links was, maar toch beschaafd. Hij droeg een das, was tegen de Apartheid in Zuid-Afrika, sprak licht geaffecteerd, en was in zijn beginjaren nog een tikje ondeugend, juist doordat hij met zijn elitaire kanten kokketeerde. Het werd toen mogelijk om zowel links als elitair te zijn, en dat beviel heel goed. In diezelfde tijd werd ook de goedgeklede Harry Mulisch kind aan huis op het Koninklijk Paleis en ontstond iets van wat je 'de linkse elite' zou kunnen noemen. Daarbij moet worden opgemerkt dat Ruud Lubbers (later ook weer 'links') al een onverhuld rechts saneringsbeleid voerde om af te rekenen met de fatale erfenis van het potverterende kabinet-Den Uyl (dat in radicaal-linkse kringen die in de jaren zeventig op de universiteiten de toon zetten voor 'gevaarlijk rechts' doorging). Dat klinkt allemaal zeer tegenstrijdig en ingewikkeld, maar zo moeilijk is het niet. Links beheerste het opinieklimaat, en de echte elites die het land bestuurden en het geld verdienden lieten de chattering classes een beetje kletsen. Dat was wel zo chique, en dan konden zij het vuile werk opknappen (ooit een taak voor de arbeiders, die in de jaren tachtig massaal op non-actief werden gesteld). 'No nonsense' was het devies van die jaren, en dat was beslist niet links.

Dit werpt wel een vreemd licht op de hedendaagse afkeer van de 'linkse elite'. De paarse jaren negentig werden door de tijdgenoten eerder als liberaal dan als links ervaren (de term politiek-correct moest nog opgang maken). Wim Kok links? Welnee, hij had zijn ideologische veren afgeschud en dat als bevrijding uitgedragen - wat hem in linkse kring nogal kwalijk werd genomen. Ook zijn opvolger Wouter Bos, van de Shell afkomstig waar de oud-vakbondsman Wim Kok commissaris zou worden, was niet direct links te noemen. Wellicht moet je zeggen dat links elitairder werd, en daarmee minder links. Dat de SP zich daarover beklaagde was logisch, maar waarom de VVD en later de PVV daar moeilijk over zouden doen ligt ingewikkelder. Frits Bolkestein kon je in de jaren negentig nog weleens horen zeggen dat de PvdA eigenlijk weer 'roder' moest worden, om de politieke tegenstellingen zichtbaarder te maken. Een juiste analyse, maar vreemd uit de mond van een (klassieke) liberaal, die doorgaans weinig heil verwacht van politiek straatrumoer.

Dat elites hun linkse haren verliezen naarmate zij langer aan de macht zijn, is niet gek. Elites proberen de instituties die zijzelf en vooral hun voorgangers hebben opgebouwd toekomstbestendig te maken. Machtsbehoud staat voorop en in die zin neigen zij altijd tot conservatisme. En als het land onder hun bewind floreert (en je kunt toch echt niet zeggen dat Nederland in de jaren negentig niet floreerde, in weerwil van Fortuyn's 'puinhopen van Paars'), dan valt die elites hoogstens enige hypocrisie aan te wrijven, onder het motto van 'links lullen, rechts zakken vullen'. Allemaal niet veel bijzonders. Maar anno 2010 is de afkeer van 'de linkse elites' (die helemaal niet zo links zijn) zo groot, dat er van geen enkele elite meer wat lijkt te deugen. Ook de pro-Europese bankiers en de rechtse zakenwereld, die Nederland heeft vol laten stromen met goedkope buitenlanders, moeten het ontgelden. Dat belooft niet veel goeds, want als er iets aan de huidige burgerrevolte ontbreekt, dan is het wel zin voor cultuur en volksverheffing. Ik weet niet of we bang moeten zijn voor de PVV-prolo's die het wel even denken te gaan overnemen, en ik weet evenmin of mijn toenemende afkeer van de PVV-kleingeestigheid nu links of rechts (conservatief) moet worden genoemd, maar ik vertrouw er wel op dat er ergens achter de schermen nog elites zijn die hun hoofd erbij hebben en hun poot stijf houden. Helemaal hopeloos is de situatie niet. Als we zien hoe 'links' via allerlei gedoogconstructies door de bestuurlijke elites is ingepakt, moet dat met 'rechts' ook kunnen. Heren regenten, veel succes!