Het kapitalistische principe van Ayn Rand

Op tweede kerstdag plaatste Yernaz Ramatausing scherpe kanttekeningen bij Serious Request van 3FM. Hij schreef dat de betrokken DJ's het altruïsme verheerlijkten. Ook bekritiseerde hij het onderliggende altruïstische principe. Het was immers het eigenbelang, het kapitalisme van vraag en aanbod, dat de tv's en de radiostations had opgeleverd die door Serious Request werden gebruikt. Deze argumentatie ontleende hij aan de kapitalistische filosofie van Ayn Rand. In mijn betoog zal ik dieper ingaan op deze kapitalistische gedachtegang.

Hoe verder de begunstigde van je afstaat, hoe meer lovenswaardig de gift, luidt het altruïstische principe volgens Yernaz. Hij omschreef deze morele doctrine en het spektakel rond het glazen huis als “verminking”. Uit de reacties die volgden kwam naar voren dat de blaam niet enkel de DJ's zou treffen maar ook het passieve volk. Waarom was er überhaupt een spektakelshow nodig om mensen over de streep te trekken?

Mogelijk omdat mensen niet in actie komen tenzij er clowneske circusshows op touw worden gezet? Ik vermoed dat slechts een kleine elite zich vragen stelt over het nut van ontwikkelingshulp. Ik bedoel een minderheid van gevers die niet schenken uit sociale druk, blinde bevlieging of gevoeligheid voor feelgood retoriek. Die nadenken over de doelmatigheid van een gift.

Als je iemand iets geeft doe het dan niet uit medelijden maar in naam van diens strijd tot herstel. Omdat je vertrouwen hebt dat die persoon er iets productiefs mee zal doen. Zo luidt de boodschap van Ayn Rand.

Een gift uit vrije wil is een gift omdat beiden fundamenteel dezelfde waardes delen. In het gesprek tussen Dagny Taggart en de componist Richard Halley brengt Rand dit naar voren. Het is een belangrijke les die ik trok uit het lezen van Atlas Shrugged. Als parasitaire waarden mainstream worden kan het kapitalisme de aftakeling niet remmen.

Halley is een geniale componist die een briljante symfonie creëert. Maar zou zo'n symfonie ons vandaag de dag nog bereiken? Zou deze niet worden overschreeuwd door alle cheesy deuntjes die ons overal omringen? “De mensen die er naar willen luisteren kunnen het aanschaffen, en wie het niet wil kan dat laten.” Een zeer Randiaans antwoord, wellicht wat naïef. Want om een gedegen keuze te kunnen maken moeten de mensen er eerst mee in contact komen. En dan niet binnen een New Kids setting waar niemand voor zijn interesse in klassieke muziek of microbiologie durft uit te komen, omdat de omgeving daar afwijzend of zelfs agressief op reageert.

Hoe kan een film als New Kids, waarin zaken als werkeloosheid en het gebruik van drank, drugs en uitkeringen openlijk worden gevierd, überhaupt zo populair worden? Tijdens een lezing in Lingewaard verklaarde kinderarts Nico van der Lely het drankmisbruik onder jongeren mede uit het feit dat de bovenklasse het waardepatroon van de onderklasse overneemt, waar dat vroeger andersom was.

Zo bestonden er vroeger cafés waar de arbeidersklasse kwam luisteren naar voordrachten uit Decline and Fall of the Roman Empire door Edward Gibbon. Ongetwijfeld werd er veel gedronken, maar toch. Het werk verwees naar de wortels van de Westerse beschaving en bevatte een morele les; een waarschuwing tegen decadentie.

Zonder gedeelde waarden is alles “wat de gek er voor geeft”. Laat dat los op de massa en er zal plat massavermaak uit komen rollen. Zie de miljarden die omgaan in voetbal. Ieder Spaans jochie wil profvoetballer worden bij clubs die miljoenen schulden hebben. Nu kan men zoals Rand zeggen: “Politiek en economie moeten we drastisch scheiden.” Maar uiteindelijk zal de massa de gemeente oproepen de club financieel te steunen. Dit zagen we destijds in Arnhem met Vitesse. In 2003 stemde de gemeenteraad in met een reddingsplan waar grofweg 30 miljoen euro in de noodlijdende voetbalclub en stadion Gelredome werd gestoken. Het is een commerciële club dus eigenlijk was dat niet de taak van de staat.

Gekozen gemeenteraadsleden zijn vaak bang om verenigingen tegen zich te keren. Daardoor komen er toch weer subsidies los, vooral rond verkiezingstijd. Geld waarmee men ook schulden af kan lossen, of kan sparen voor slechtere tijden. Zo kost de staatsschuld Nederland jaarlijks 11 miljard aan rente. Ter vergelijking: basisonderwijs kost 6,9 miljard.

Ook het kapitalisme zelf kent dit probleem van “korte termijn denken”. Het was ooit Henry Ford’s theorie dat auto’s decennia mee moesten gaan. Kapotte onderdelen diende men snel te kunnen vervangen. De markt raakte verzadigd; de vraag naar nieuwe auto’s droogde op. In 1932 publiceerde Bernard London ‘Ending the Depression Through Planned Obsolescence’. Ondernemers stapten over op de wegwerp formule. Producten moesten stuk kunnen zodat in iedere aanschaf een vraag lag naar een nieuw artikel. Wel was een gevolg dat jaarlijks meer materiaal van grondstof naar afvalproduct moest gaan.

Het korte termijn denken ligt in de menselijke aard besloten. Sterke gedeelde waarden kunnen het verhelpen. Waarden als spaarzaamheid, ijver en vooruitzicht. De gerichtheid van onze cultuur op plat massavermaak is een fundamenteel probleem. Het glazen huis spektakel is plat massavermaak in een altruïstisch jasje.

Niet Halley's Fifth Concerto, maar 50 Cent zal triomferen zolang mass-appeal de maatstaaf is van kapitalistisch succes. Dus niet de klassieke muziek, een draagsteen van de Europese cultuur, maar de muziek van Amerikaanse gangster-rappers die het leven in de achterbuurt verheerlijken, dagelijks wiet roken en opzichtige gouden kettingen dragen. Dit alles is te voorzien, zo lang “wie ben jij om de consumentenvoorkeur van een ander te beoordelen?” het dagelijkse credo is. Een egalitair en subjectivistisch credo.

Vrijhandel is een motor van vooruitgang. Toch kan de vrije markt geen vrijheid brengen zo lang het handelsverkeer slechts een uitwisseling van lusten en impulsen omhelst. Dat is de grote paradox. Er zullen altijd mensen zijn die de huur niet kunnen betalen omdat ze hun geld uitgeven aan belspelletjes, astro-tv, sekslijnen en de wegwerpmeuk die hen wordt aangesmeerd via TellSell. Ook dat is kapitalisme. Spreek je hen aan in de supermarkt, dan hebben Rutte en Samsom het gedaan. Zoals de man die McDonalds aanklaagde wegens overgewicht; hij voelde zich moreel verontwaardigd en vond dat de overheid hem tegen zichzelf had moeten beschermen. Economie en politiek zijn niet te scheiden, zoals Rand dacht, omdat de macht van het getal in laatste instantie zo'n mengstaat zal afdwingen.