Fanfictie: over Hairy Poter en de juridische grenzen van voortaan elke tovenaarsleerling

Soms lees je een boek dat je goed vindt. Soms, hoewel minder vaak, lees je een boek dat je heel goed vindt. En heel af en toe kom je een boek tegen waarvan je zo onder de indruk bent, dat je dit met de rest van de wereld wilt delen. Het is lastig om dergelijke diepe bewondering voor een boek te ventileren. Van de meeste boeken bestaan geen dekbedovertrekken, of posters voor boven je bed. Om dit probleem op te lossen hebben sommige fans hun toevlucht genomen tot fanfictie. Een (tot nog toe) voornamelijk Engelstalig verschijnsel, dat inmiddels wijdverbreid is op het internet.

Fanfictie kan slaan op een imitatie van een bepaald boek, maar er bestaat ook fanfictie van televisieseries, zoals het vaak gekopieerde X-files, en er kan van fanfictie sprake zijn bij zelfbedachte varianten van computerspelletjes. Het belangrijkste kenmerk van deze schaduwverzinsels is misschien wel dat de schrijvers of makers het puur voor hun lol doen en er geen winstoogmerk bij hebben. De imitatieverhalen worden dan ook niet officieel gepubliceerd en commercieel uitgevent, maar verschijnen uitsluitend op websites. 

Het is misschien verleidelijk te denken dat fanfictie is ontstaan onder het mom van 'liever goed gejat dan slecht verzonnen'. Immers, de mensen die geen boek willen schrijven zijn tegenwoordig op één hand te tellen en het ontbreekt de meeste aspirant-schrijvers aan talent en creativiteit. Daarmee lijkt de stap naar fanfictie snel gemaakt. Toch doe je hiermee het genre tekort. Fanfictie is écht uitgevonden door fans die hun enthousiasme voor een werk willen uiten en delen met anderen. En door de opkomst van het wereldwijde web is dat een fluitje van een cent geworden. 

Maar fanfictie is eigenlijk zo oud als de roman zelf. Het genre manifesteerde zich al in de zeventiende eeuw, toen er verschillende verhalen van Don Quichote in omloop waren, die niet van de hand van Cervantes afkomstig waren. Tegenwoordig is met name Harry Potter een gewillig slachtoffer. Talloze varianten van tovenaarsleerlingen zijn op internet in het leven geroepen, waarvan vooral de homoseksuele vorm welig tiert. Er zou in de boeken van Rowling sprake zijn van méér dan alleen vriendschap tussen Harry en Ron, een verhaalelement dat op internet tot op het bot wordt uitgediept. Ook is onvrede over de afloop van Harry Potter een inspiratiebron voor velen geweest, nadat J.K. Rowling in interviews had laten doorschemeren dat Harry gedurende zijn laatste avontuur wel eens het loodje zou kunnen leggen. Vele boze fans namen in hun eigen versies het heft in eigen hand en dichtten Harry een lang en gelukkig leven toe.

Hoewel de meeste schrijvers, in een tijd waarin veel boeken na enkele weken al verramsjt worden, hun handen zouden dichtknijpen met dergelijke promotionele bewerking van hun literaire fantasie, kleven er natuurlijk vooral nadelen aan fanfictie. Dat komt doordat veel fanfictie seksueel getint of zelfs pornografisch is. Dit doet afbreuk aan het imago van een personage en kan een bestseller financiële schade berokkenen. De vraag is dan ook: waar ligt de grens van fanfictie. Heeft de oorspronkelijke auteur nog iets over de zoveelste internet-verhaspeling van zijn schepping te zeggen?

Schrijvers verkrijgen een auteursrecht op hun verhaal omdat het werk een eigen oorspronkelijk karakter bezit en het persoonlijk stempel van de schrijver draagt. Het gaat daarbij vooral om de vorm van het verhaal en de stijl waarin het is geschreven. Op de inhoud, zoals bepaalde historische feiten of het thema van een roman, rust geen auteursrecht. Indien je een goed verhaal over een tovenaarsleerling wilt schrijven, dan kan dit dus. Maar als je een verhaal wilt schrijven over een tovenaarsleerling die toevallig dezelfde avonturen op een vergelijkbare toverschool beleeft als Harry Potter, wordt het lastiger. Een verhaal kan in dat geval namelijk niet als nieuw worden beschouwd en het geschapen surrogaat maakt dan inbreuk op het originele werk. Zonder toestemming van de auteur mag je het verhaal dan niet openbaar maken op een website. Ook weegt mee in hoeverre iemands fanfictie probeert mee te liften op de populariteit van het origineel. Personages als een 'Harry Topper' – die teveel lijken op het origineel – kunnen daarbij helemaal op zichzelf worden beoordeeld, nog los van het verhaal waarin ze voorkomen. Maar in praktijk is de situatie vaak niet zo zwart-wit. De juridische grenzen zijn namelijk weer minder duidelijk wanneer er humor bij komt kijken. Een parodie is namelijk juist grappig als je herkenbare elementen kunt overnemen. Wat te denken van een tovenaarsleerling genaamd 'Hairy Poter'? Een dergelijke kwinkslag is juridisch weer wel toegestaan.

Hoe dan ook, in de praktijk lijkt het tot nog toe allemaal nogal mee te vallen met de schadeclaims van boze, of geplagieerde auteurs. Er zijn, voor zover bekend, nog geen gevallen waarbij schrijvers van fanfictie in de juridische problemen zijn gekomen. J.K. Rowling heeft zelfs aangegeven zich gevleid te voelen en moedigt haar fans aan fanfictie te blijven schrijven. Dit betekent overigens niet dat er met de geestelijk moeder van Harry Potter te spotten valt. De Russische schrijver Dimitri Jemetz ondervond dit aan den lijve toen hij zijn verhaal over tovenaarsleerlinge Tanja Grotter in het Nederlands wilde publiceren. De Nederlandse rechter was van mening dat er geen sprake was van een nieuw werk. Er was strikt genomen geen sprake van fanfictie, omdat het boek via een uitgever gepubliceerd zou worden en de uitgever en Jemetz zeker winst wilden maken. En juist dit is in strijd met het hele idee van fanfictie: échte fans zouden hun idool  nooit willen benadelen.

Van fanfictie hebben schrijvers dan ook weinig te duchten en niet alleen vanwege de goede bedoelingen van hun fans, ook omdat de kwaliteit van de surrogaten nogal eens te wensen over laat. Er bestaat nu eenmaal geen filter in de vorm van een uitgeverij met redactie voor fanfictie, waardoor veel verhalen afkomstig lijken van veertienjarige meisjes of uitgerangeerde schrijvers. Het zal daarom geen toeval zijn dat er vooralsnog geen schrijvers zijn doorgebroken in het genre. Maar wie weet, komt dat nog.