-Dina-Perla Portnaar- De vergeten matriarch: Juliana van Stolberg

Leren uit het verleden betekent onszelf eerlijk eraan helpen herinneren wie we ooit waren en kunnen zijn. Toegegeven word ik moe van algoritmen die het publieke gesprek fragmenteren. Van meningen die het hem doen om te polariseren. Van waarheid die als dweil door een mensenmassa wordt gebruikt om leugens op te lappen. Een groep die het hardst roept. Ik heb er oprecht twijfels bij of dát leren uit het verleden is.

De Nederlandse geschiedenis biedt geen kant-en-klare raamwerken, maar soms wel personages waarmee de contouren van vergeten ethos zichtbaar worden. Als ik Willem van Oranje roep, gaat er hopelijk bij alle Nederlanders een belletje rinkelen. Hopelijk… Want tegenwoordig weet je het niet meer. Als ik Juliana van Stolberg (1506–1580) roep, betwijfel ik of er iemand opkijkt. Voor wie het wel weet: de moeder van Willem van Oranje, inderdaad.

Vanzelfsprekend zal ik het moeten doen met wat ik haar eeuwen later toeschrijf. Toch ben ik ervan overtuigd dat ik haar als personage waarachtig kan inzetten voor de punten die ik hier wil maken. Belangrijker, het is schrijnend hoezeer herstory eeuwenlang structureel gesaboteerd is omwille van history… Dat maakt me furieus. In tijden van Nederlandse organisaties herbenoemen, vind ik het dan ook gepast om naar een vrouw zoals Juliana terug te grijpen als morele kern van een opstandige natie in wording.

Juliana was geen vorstin, denker in de academische zin van het woord, of heldin op het slagveld. Wat ze wel was, was zeker in die tijd veel zeldzamer: het levende bewijs dat beschaving begint bij het geweten. Niet bij ideologie, maar bij inkeer. Niet bij dogma, maar bij de zachte volharding van iemand die weigert te haten. Misschien is dat wel de kern waarom ze het verdient om meer geëerd te worden vanuit herstory.

Juliana leefde tussen twee tijdperken in. Vandaag de dag zouden we zeggen: in een transitiefase. Het middeleeuwse wereldbeeld waarin orde werd verondersteld als door God gegeven, werd doorbroken door humanistische twijfel en reformatorisch vuur. Juliana bewoog zich tussen katholicisme, lutheranisme en calvinisme.

Haar bekeringen tussen de verschillende ‘smaken’ wordt tegenwoordig vaak geïnterpreteerd als pragmatisme. Ik denk dat het eerder een innerlijke stem was die haar ertoe zette. Juliana was het soort vrouw dat doorhad dat geloof geen zuil of vlag was, maar een innerlijke weg van toewijding, ontwaking, groei en zingeving, gevolgd door externe loyaliteit.

Eens sprak Max Weber over de onttovering van de wereld. Ik zou dat vrij vertalen als de morele vanzelfsprekendheid. Oftewel magie die gaandeweg massaal verdwenen is en door een mechanisch bestaan zoals technologie het heeft vervangen. Juliana stond precies aan het begin van die onttovering.

Wat ik prachtig aan haar vind, is hoe ze haar leven toewijdde aan het alledaagse heilig en magisch maken. Dat probeer ik ook. (Heb je het al door? Ik gebruik magisch en moreel als synoniemen van elkaar.) Concreet vond Juliana, zoals ik het noem, alchemie in het ouderschap, de briefwisselingen en vooral ethische leiding. Juliana was de vrouwelijke tegenhanger van wat Weber later het charismatisch leiderschap noemde. Ze gebruikte charisma namelijk niet om te domineren, maar om te dienen. Platgeslagen: haar charisma was geen tactiek van de dark triad.

Het huidige publieke debat in Nederland (en breder in het Westen) is verstikt in een strijd tussen rechts en links die meer op een fatale slag lijkt dan op een gesprek en samenspel. Als ik er positief en vanuit verbinding naar kijk, zoals ik twintig jaar altijd geprobeerd heb, zie ik het volgende. De ene kant wil normen, grenzen en orde. De andere kant vraagt om empathie, inclusie en rechtvaardigheid. Beiden claimen moraal, maar zelden zoeken ze naar moreel evenwicht.

Vaak faalt juist de uitvoering van wat de kern van hun waarden zou moeten zijn. Dit omdat het fundament waar de executie op leunt uit een moordende concurrentieslag en uitschakeling van de ander bestaat. Ik vraag me af: heeft er dan niemand door dat alle pilaren op die manier afbrokkelen en de boel wankel maken?

Juliana’s denken of levenshouding zou te midden van een evenwicht dat zoek is best eens kunnen helpen. Ze was streng en zonder kilte. Zacht en zonder naïviteit. Ze geloofde in plicht en genade. Ze was loyaal aan haar familie en kritisch op machtsmisbruik. Ze toont ons dat er een andere realiteit mogelijk is. Ik vertaal het vrij als een sierlijke brug tussen rechts en links. Waarbij moed (rechts) en mededogen (links) geen vijanden zijn, maar elkaars noodzakelijke tegenhangers.

Dát is de reden dat ik me niet laat gijzelen in alleen voor rechtse of linkse media schrijven. De kranten heb ik om diverse redenen tot nu toe vermeden (niet vanuit klanten, maar vanuit mezelf bedoel ik dan). Als mensen mijn politieke kleur willen weten, ben ik daar transparant over. Vanuit het Nederlandse medialandschap zit mijn kleuring vooral bij EW Magazine, eigenlijk nog meer toen het Elsevier heette.

Maar goed, als ik zeg dat ik niemands bezit ben, dan bedoel ik dat mijn geest en daden vrij blijven. Ik bepaal waar ik publiceer. Ik ga daar waar ik heen wil en waar ik het nodig acht. Zoals dat gaat, blijkt het steeds weer een win-win-synergie te zijn als ik dat doe. En, hoe minder mensen verwachten dat ik iets zal doen, des te mooier ik het vind om het te doen.

Waarom zou je niet dezelfde rebellie omarmen? Bijvoorbeeld durven onderzoeken wat het voor jou betekent om Nederland trouw te zijn, zonder in tóxisch nationalisme te vervallen? Om compassie te hebben, zonder je ruggengraat van verantwoordelijkheid te verliezen? Juliana stelde dit soort vragen al eeuwen geleden zonder pamflettenschrijver te worden. Haar brieven aan haar zoon zijn geen ideologische traktaten, maar morele spiegels zoals we die vandaag de dag nog altijd kunnen gebruiken.

Zo schrijft ze:

“Dat men niet vliedt van wat waar is, al is het bitter en dat men niet zoekt de schijn boven het geweten.”

Amen. Now, you do the math.

Carl Schmitt stelde ooit dat wie over de uitzondering beslist heerser is. Wat als de ware soevereiniteit bij degene ligt die in de uitzondering kiest voor vergeving, inkeer en behoud van de menselijke maat? Juliana regeerde niet rechtstreeks. Ze beïnvloedde degenen die regeerden. Niet met bevelen, maar met brieven en opvoeding. Door het voorbeeld te zijn in vergeving, inkeer en behoud van de menselijke maat.

Ze verloor zonen aan de veldslagen. Tegelijkertijd spoorde ze mensen aan om niet zomaar te strijden en moorden. In dat opzicht was haar invloed significanter dan veel directe machthebbers van die tijd. Als vrouw notabene… Ze deed dat vanuit haar diepe geweten. Vanuit heldere reflecties. Exact zo heb ik altijd in de maatschappij willen staan.

In een tijd waarin technologie ons morele oordeel uitbesteedt, waarin de massa onder invloed van beelden, slogans, schreeuwerige debatten enzovoorts tot oordelen wordt aangezet zonder reflectie, zijn Juliana’s bedenkingen revolutionair. Ze leert ons dat politieke keuzes niet beginnen met beleid, maar met karakter. Pas dan wordt politiek een morele daad en is balans mogelijk.

Alleen worstelt Nederland behoorlijk met het zelfbeeld. Zijn we een handelsnatie of een waardenland? Zijn we Calvinistisch nuchter of postmodern vul de rest maar in? Moeten we vooruit of terug? In deze verwarrende tijd zucht Michiel de Ruyter diep in zijn graf, zeg ik met een knipoog. Juliana’s ethos zou als kompas kunnen dienen om te bepalen wat we zijn. Ze belichaamde trouw blijven zonder te stagneren. Diepte zonder dramatiek. Verzoening zonder slappe compromiszucht.

Mensen, een land dat zijn geschiedenis vergeet of erger: verkwanselt, verliest zijn kruin. Maar een land dat zijn verhalen herleest met nieuwe ogen, kan bloeien zoals nooit tevoren. Juliana kan als personage gebombardeerd worden tot nostalgisch icoon of als prisma ingezet worden in deze tijd.

Wie door haar ogen probeert te kijken, ziet dat geweten geen overblijfsel is van zwarte bladzijden uit de geschiedenis, maar een voorwaarde voor een menselijke toekomst. Concreet betekent dat onder andere het individu echt blijven zien. Want alleen in het individu huist waarheid, nuance en menselijkheid.

In de Engelse roman waar ik momenteel aan werk (dat proces duurt zolang het duurt omdat mijn werk uit mijn tenen komt en geen AI-braaksel is; ik zit momenteel op ongeveer 51000 woorden) heb ik het over psychologie als heksenketel van de geschiedenis. Een herhaalde uitspraak van wat door mensen niet goed wordt gedacht, oftewel zonder kompas, kan verkeerd worden geleefd en onredelijk veel macht geven aan dat wat minder of geen macht zou moeten krijgen. Het kan mensen in de ban van de waan van de dag houden, zonder de waan van de dag echt te bevatten.

Ik schrijf dat de geschiedenis de vrucht is van macht, wat op zichzelf cruciaal is voor het verhaal van de winnaar. Wat wordt herinnerd, wordt geleefd. Maar wat als het verhaal op de verkeerde wijze wordt verteld? Als onze authenticiteit wordt gestolen en ons bestaan ​​wordt ontkend, wordt het echt lelijk. We hebben dat in het geval van bijvoorbeeld herstory te lang gedaan. Mijn grootste hoop voor ons allemaal is dat we elkaar vinden en leren kennen voorbij rivaliteit. Want er bestaat iets voorbij co-existentie. Democratie en beschaving zijn slechts het begin.

Kunnen we het gesprek tussen rechts en links nog gezond houden? Of is het idee van bevruchten en de sterktes aan beide kanten zo optimaal mogelijk inzetten complete waanzin en utopie? Kunnen we complexiteit verdragen in plaats van ontkennen? Ik ben ervan overtuigd dat langdurige invloed niet van dominantie afstamt, maar van integriteit. Dat er een ander soort kracht bestaat, ver boven politiek of media, gericht op het licht via het evenwicht.

Of Nederland aangepaste namen nodig heeft, laat ik zuchtend en kuchend in het midden. Wat ik zeker weet, is dat oud geweten herontdekt kan worden in een nieuwe tijd. En weet je? Laat dat aan mensen over in plaats van aan zelflerende technische modellen, nietwaar?