Wellink en de schuldvraag

President Nout Wellink van de Nederlandsche Bank en oud-minister van Financiën Wouter Bos (PvdA) zijn door Maurice Lippens, de voormalige bestuursvoorzitter van de Fortis-bank, van 'hoogverraad' beschuldigd omdat zij te lang hebben gewacht met het goedkeuren van de overname van ABN-AMRO. Tijdens zijn afscheidsinterview in het televisieprogramma Buitenhof reageerde Wellink daar laconiek op. Terecht merkte hij op dat 'hoogverraad' slechts veraad van de nationale zaak kan zijn en dat dit dus alleen in België kan hebben plaatsgevonden. De hoofdschuldige is Lippens zelf, die de overname heeft doorgedrukt terwijl hij wist dat zowel De Nederlandsche Bank als de hoogste baas van ABN-AMRO, Rijkman Groenink, daar bezwaren tegen hadden. Ook de Belgische Centrale Bank heeft zitten slapen. Je hoeft geen monetaire economie te hebben gestudeerd om in te zien dat een Belgische bank die de 'nationale trots' van de grotere Noorderburen wil overnemen, zijn hand overspeelt. Ook zonder kredietcrisis was het waarschijnlijk een ongelukkige deal geweest.

Dat neemt niet weg dat Wellink zich er nogal makkelijk vanaf maakte. Hij meende dat in de beschuldiging van Lippens het bewijs ligt dat De Nederlandsche Bank het uiterste heeft gedaan om de overname van ABN-AMRO te voorkomen. Wellink heeft altijd beweerd dat als hij maar een snippertje wettelijke ruimte had gehad, hij de deal had geblokkeerd, maar hij kreeg geen gehoor bij de Nederlandse politiek. Vreemd, want zonder handtekening van de DNB-president had minister van Financiën Wouter Bos zijn zegen niet gegeven en was de zaak niet doorgegaan. Dan had Wellink pas echt gedaan wat zijn functie in laatste instantie van hem verlangde: politiek onafhankelijk zijn, desnoods tegen de stroom in. Maar Wellink koos voor politieke rugdekking en ging door de bocht - ondanks zijn eigen aarzelingen. Dat was hoe dan ook niet sterk en nog zwakker is dat hij zich daar zelfs op laat voorstaan.

Wellink heeft veel kritiek gekregen, niet altijd terecht. Zo vond ik dat hij in Buitenhof het optreden van de ECB in de Griekse schuldencrisis goed uitlegde en overtuigend duidelijk maakte dat DNB het geld van de Nederlandse belastingbetaler juist tracht te redden door te proberen ook Griekenland boven water te houden. Maar de schuldvraag bleef hij ontwijken - 'dat was zo Nederlands' - door op de toegenomen complexiteit in de financiële wereld te wijzen toen daar vanaf de jaren tachtig een stroomversnelling intrad. Allemaal tot uw dienst. Maar is de bankwereld werkelijk steeds complexer geworden? Misschien wel vergeleken met de jaren tachtig, maar het is historisch gezien onzin om te zeggen dat die complexiteit almaar toeneemt. Wellink had waarschijnlijk niet graag in de schoenen gestaan van zijn voorgangers in de jaren dertig. Ook de wederopbouwjaren waren niet zo simpel als zij er achteraf uitzien. En op die 'toenemende complexiteit' in de jaren tachtig (alsof de wereld in de jaren zeventig niet al valutacrisis op valutacrisis stapelde) had de DNB een eigen antwoord dat de omgeving er voor Nederland aanzienlijk eenvoudiger op maakte: het domweg volgen van de D-Mark.

Dat was in 1983 zeer verstandig, want de Bundesbank gold toen als het beste en sterkste jongetje van de klas. Maar de Nederlandsche Bank is de Bundesbank ook blijven volgen toen die door Helmut Kohl bij de Duitse monetaire eenwording in 1990 'overruled' werd, alsof er daardoor niks veranderde. Wat betreft de euro zaten Duisenberg en Wellink ook altijd op het Duitse spoor, waarvoor misschien wel goede redenen waren (het reduceren van onzekerheid bijvoorbeeld), maar wat toch onmogelijk als een gecompliceerde taak kan worden gezien. Integendeel, Wim Duisenberg wist zijn zware taak altijd goed te combineren met een partijtje golf (in Frankfurt ondervond hij dat centrale bankpresident zijn op Europees niveau veel moeilijker was dan in Amsterdam), en De Nederlandsche Bank hoefde nooit echt na te denken over de eigen positie. Die keus was ook niet controversieel. Men volgde de Duitsers, zo eenvoudig was het. Zou dat 'automatisme' misschien ook de alertheid en daadkracht van DNB om snel een eigen accurate positie te bepalen hebben aangetast?

Is dit niet sowieso het manco van de Nederlandse politiek? Wij zijn heel goed in het meedrijven op de grote golven - van de globalisering bijvoorbeeld - maar op het moment dat het misgaat weten we het niet en verschuilen we ons achter 'de grote wereld'. Ik zeg niet dat deze keuze verkeerd is, voor een klein handelsland als Nederland is zij hoogst rationeel. Maar onze monetaire autoriteiten moeten niet gaan zeggen dat het allemaal zo complex is, want daarmee relativeren ze hun eigen verantwoordelijkheid praktisch weg. Bovendien lijkt mij in het bankvak de schuldvraag - 'calvinistisch' of niet - essentieel. Een van de oorzaken van de huidige schuldencrisis zat in het bewust onzichtbaar maken van de risico's van hypotheken, waardoor er geen onderscheid meer kon worden gemaakt tussen 'goed geld' en 'kwaad geld'. Om daar uit te komen, moeten de verantwoordelijkheden weer duidelijk komen te liggen en daar hoort ook een kritische analyse van de bevoegdheden van de 'politiek onafhankelijke' centrale bankiers bij. Van mensen zoals Wellink. Als het werkelijk zo ingewikkeld is als Wellink zegt, ga je bijna denken dat toezicht nauwelijks meer mogelijk is.

Overigens bewijst het gedrag en de redeneerwijze van Wellink voor mij wel dat de tijd voorbij is dat Nederland zelfstandig een eigen koers kan varen. Daar hoort een elite met geestelijke weerbaarheid bij die weet hoe je dat moet doen en die weet hoe je soms ook tegen de wind in kunt varen. Die elite is er niet. Dan kunnen we maar beter op het Europese peloton vertrouwen. Op de bankiers in Frankfurt dus.