Staat het heilige Rusland weer op?

2013 was een zeer goed jaar voor Vladimir Poetin. Tweeëntwintig jaar nadat Michail Gorbatsjov het licht van de Sovjet-Unie mocht uitdoen, is Rusland als geopolitieke macht weer helemaal terug. Niet zo machtig als tijdens de Koude Oorlog, maar wel als een macht om rekening mee te houden.

Deze zomer zagen we dat al op de top van de G-20 in Sint Petersburg. Dat Rusland de show kon stelen als een economische macht, alleen op basis van olie en gas, zei vooral wat over de zwakte van het Westen. Die is door Poetin met veel tactisch vernuft uitgebuit. Barack Obama moest machteloos toezien hoe de klokkenluider Edward Snowden in Moskou asiel kreeg, alsof het met de vrijheid van meningsuiting in Rusland beter is gesteld dan in Amerika. George Orwell had deze propagandastunt niet kunnen bedenken. Daarna redde Poetin zijn Amerikaanse ambtsgenoot ook nog uit de zelfgeschapen klem van een militair ingrijpen in Syrië, waardoor er wel een 'reset' in de betrekkingen tussen Washington en Moskou plaatsvond, maar op voorwaarden van het Kremlin. Daarbij maakt Poetin zich op voor zijn eigen Olympische Winterspelen in Sotsji, en neemt hij de dreiging van mogelijke westerse boycots op de koop toe. In het najaar was er een potje armpje drukken met Nederland, waarmee de eeuwenoude betrekkingen werd gevierd, een feestje dat politiek Den Haag had willen aangrijpen om zich sterk te maken voor Russische homo-rechten en activisten van Greenpeace. Rusland liet weten daar niet van te zijn gediend, al zijn de diplomatieke rellen niet op de spits gedreven en er is er nu zelfs een amnestiewet (van Poetin, niet van Amnesty International) in de maak. Deze week kreeg Moskou zijn zin in een krachtmeting met de EU om de (praktisch failliete) Oekraïne, dat met een lening van vijftien miljard werd gepaaid, en verraste Poetin met de vrijlating van Michail Chodorkowski, zijn belangrijkste politieke tegenstander die ineens in Duitsland opdook.

Joshua Livestro noemde deze voormalige tycoon, eigenaar van de energiemaatschappij Yukos die tien jaar heeft vastgezeten, een 'man van de toekomst'. Poetin zal hem ongetwijfeld als een man van het verleden willen zien die minzaam kan worden uitgeleverd. In het Sovjettijdperk hebben we vaker gezien dat dissidenten via Duitsland naar het Westen gingen. De beroemdste was Aleksandr Solzjenitsyn, die na zijn verbanning in 1974 enige tijd bij zijn Duitse collega en vriend Heinrich Böll onderdak vond. Daarna ging de grote Russische schrijver in de Amerikaanse staat Vermont wonen, tot hij in de Jeltsin-jaren weer na zijn moederland terugkeerde. Of Chodorkowski, die na zijn vrijlating gezegd heeft niet in de politiek willen gaan, tot een pro-westerse kracht zal uitgroeien, staat niet vast. Solzjenitsyn was dat in elk geval niet. Hij was wel tegen het communisme, maar omdat het (net als het Westen) goddeloos en materialistisch was. Dat was niet het licht dat het Westen in hem zag. Solzjenitsyn was een Dostojevski-achtige figuur en gaf stem aan de mythische Russische ziel. Anderzijds hebben we juist Chodorkowski niet op veel religieuze sentimenten kunnen betrappen. Hij was een steenrijke zakenman en in die hoedanigheid een gevaarlijke concurrent voor Poetin. Van Poetin, een voormalige KGB-agent, is bekend dat hij tot de Russisch-orthodoxe kerk is bekeerd. Ongetwijfeld om machtspolitieke redenen, maar die stap hoeft niet louter cynisch te worden geïnterpreteerd. De crisis van Rusland is ook moreel. Met de moord op de tsaar en zijn familie doorbraken de bolsjewisten de heilige band tussen God en het Russische volk. Om legitimiteit te herwinnen, ook als wereldmacht, en zijn persoonlijke status als sterke leider verder op te krikken is een wederopstanding van het heilige Rusland voor Poetin een aantrekkelijke optie.

Juist in dit opzicht is de terugkeer van Rusland als macht in het Midden-Oosten interessant, niet alleen vanwege de deal rond Syrië, maar ook vanwege de deal met Iran. In beide gevallen speelt Rusland een sleutelrol. In het Syrische geval omdat Moskou steeds aan het bewind van Bashar al-Assad is blijven vasthouden en hem nu moet 'helpen' bij het opgeven van zijn chemische wapens. Idem dito voor Iran, waar Rusland ook nog een kerncentrale aan de moellahs heeft geleverd. Daarmee heeft Moskou een sleutel in handen om via het bewind in Teheran de veiligheid van Israël te kunnen garanderen. Aan de vooravond van de deal rond Iran, die Israël wilde tegenhouden, had Bibi Netanyahu in Moskou nog een ontmoeting met Poetin, waarbij dit soort zaken ter sprake zouden zijn gekomen. Het tekent de argwaan die in Israël ten aanzien van Barack Obama bestaat. Het gaat te ver om een renversement des alliances te veronderstellen, maar het heeft een zekere geopolitieke logica als Israël (dat ook met China onderhandelt) zijn veiligheid niet alleen via Amerika, maar ook via Rusland tracht af te dekken. Moskou heeft een strategische relatie met Syrië, dat weer een cliënt is van de potentiële atoommacht Iran, dat ook Hezbollah en zijn rakettenmacht tegen Israël sponsort. Heilige allianties zijn dit bepaald niet, maar het geeft Moskou wel een voet aan de grond en een stem in de toekomst van het Heilige Land.

Een adembenemend vooruitzicht. Poetin heeft ook al eens gesuggereerd als beschermer te willen optreden van de christenen in het Midden-Oosten, die door het Westen zo lelijk in de steek zijn gelaten. Ongetwijfeld via dictator Assad, die als het ministe kwaad de Syrische christenen aan zijn zijde weet. Maar het is ook een verre echo naar de tijd van de Krimoorlog (1853-1856), waarbij Rusland en Frankrijk elkaar beconcurreerden om de bescherming van de heilige plaatsen die toen in het Ottomaanse Rijk lagen. Die strijd liep voor Rusland, dat met zijn ontwikkelingsachterstand tegenover het Westen werd geconfronteerd, pijnlijk af. Maar als Rusland meer wil zijn dan een cynische wereldmacht en ook voor het eigen zelfrespect een morele rol wil spelen, dan ligt een wederopstanding van het heilige Rusland voor de hand. Waar kan dat beter dan in het Midden-Oosten? Moskou ziet zich vanouds al als een 'Derde Rome' (het tweede is Istanbul, het vroegere Byzantium en Constantinopel aan de Bosporus, waar Rusland altijd zijn invloed wilde doen gelden). Dus als Poetin, die als briljant tacticus geldt, maar ook kil, cynisch en wraakzuchtig is, een beetje gevoel voor heilige zaken heeft, grijpt hij hier z'n kans.