Schuldig door passiviteit

Het Proces van Toneelgroep Oostpool maakt van het werk niet alleen een aanklacht tegen de willekeur van almachtige instanties, maar legt de nadruk op de richtingloosheid en het gebrek aan moed van het individu.

Het werk van Franz Kafka is de afgelopen honderd jaar een synoniem geworden voor bureaucratische, ondoorgrondelijke labyrinten, waarin de enkeling het moet opnemen tegen kwaadaardige en gezichtsloze instanties. Nu is dit niet helemaal onterecht, maar er zitten ook hele andere kanten aan Kafka’s werk, niet in de laatste plaats absurdisme en humor. Deze kanten worden in deze toneelversie uitstekend naar voren gebracht.

Het verhaal van Het Proces is bekend. Josef K., procuratiehouder bij een bank, wordt op de ochtend van zijn dertigste verjaardag gearresteerd terwijl hij nog in bed ligt. Wat volgt is een gang langs een curieuze ‘rechtbank’ en langs mensen van velerlei pluimage – verschillende types die zeggen te werken bij die ‘rechtbank’, een advocaat, een kunstschilder, een gevangenispriester, enzovoort. Gaandeweg raakt K. steeds verder verstrikt in een doolhof waar alle logica oplost in een dichte mist van angst en irrationaliteit.

Psychotherapie

De wereld die Kafka oproept, heeft iets dromerigs. Dit geldt ook voor Het Proces: personages verschijnen plotseling in hun onderbroek; situaties die plotseling, als in een David Lynch-film, een volkomen andere wending nemen; personages die zich plotseling anders (en niet zelden absurd) gaan gedragen.

Kafka wilde zelf nooit iets weten van psychotherapie, maar voor psychoanalisten is zijn werk altijd een ware Fundgrube geweest. Hierover zijn hele boekenkasten volgeschreven – Kafka zou zijn opvoeding door zijn dominante en vernederende vader van zich af hebben geschreven, hij zou zijn schuldgevoel over stukgelopen relaties in zijn stukken hebben verwerkt, en in een recente studie wordt beweerd dat Kafka eigenlijk homo was en zijn frustraties en angsten hierover met literatuur hebben proberen te bezweren.

Misdaad

Hoe dan ook, Kafka’s universum is voor veel uitleg vatbaar, en dat maakt het ook honderd jaar later nog zo actueel. Josef K. is onschuldig, komt zelfs nooit te weten waar hij eigenlijk van beschuldigd wordt, maar gaat desalniettemin druk in de weer om zijn onschuld te bewijzen en voegt zich daarmee naar het krankzinnige universum van zijn belagers. Dat is zijn grootste misdaad, aldus de priester in een prachtige scène, vlak voor het einde. K. doet netjes wat er van hem wordt gevraagd, kleurt netjes binnen de lijntjes. Maar in een systeem dat niet deugt, leidt dat tot zijn ondergang.

Toch is Het Proces geen sombere uitvoering – zo is de aankleding door Toneelgroep Oostpool uitgesproken kleurrijk: de uniformen van de agenten die K. komen arresteren, zijn in hun schreeuwerigheid een combinatie van een clownskostuum en een 19^de eeuwse, getailleerde dandyoutfit. De advocaat lijkt met zijn strak gesneden double-breasted jasje, paarse broek en lange, opgeföhnde kapsel zo uit een verknipte versie van Pride and Prejudice te komen.

Galg

Er zit ook veel humor in deze uitvoering, al ligt die er niet dik bovenop. Het zit hem meer in kleine, meesterlijke scènes, zoals een telefoon die overgaat, waarbij het gerinkel wordt geïmiteerd door een acteur die de telefoon vasthoudt. Diezelfde acteur imiteert vervolgens, zodra K. de hoorn heeft opgenomen, het gemurmel van de beller aan de andere kant van de lijn. De interactie tussen de twee is subliem getimed.

En die humor is vaak ook ontregelend. Zo praat de advocaat (een sterke rol van Vincent van der Valk) in de pauze gewoon door, terwijl K. (Stefan Rokebrand) aan zijn stoel gekluisterd zit, niet in staat om te bewegen. De overige acteurs vertrekken wel gewoon. Later, na de pauze, gaat hij alsnog naar de wc, want ‘ik kon daarstraks niet weg, toen jullie pauze hadden’. In de tussentijd wachten de overige acteurs op het podium gelaten af en babbelen wat over de betekenis van een markering op het podium.

Het is dit constant verschuiven van klucht naar bittere ernst, en terug, dat deze uitvoering zo interessant maakt. Je kunt de hele procesgang, net zoals Josef K. zelf, eigenlijk niet serieus nemen. Tot daar op het einde toch de galg is.

Het Proces van Toneelgroep Oostpool, 5 oktober in de Schouwburg Arnhem. Voorstellingen nog tot 29 november 2013.

Kijk hier voor de trailer.