De schaduwkanselier

Dat Gerhard Schröder en Vladimir Poetin het goed met elkaar kunnen vinden is geen geheim. In zijn laatste jaar als bondskanselier, in 2005, bezocht hij Moskou, op de dag (9 mei) dat de Russen hun overwinning op Nazi-Duitsland vieren. En twee weken geleden was de oud-kanselier, die nu op de loonlijst bij Gazprom staat, in Sint Petersburg, ter gelegenheid van een feestje voor zijn zeventigste verjaardag. Daarbij viel hij vriend Poetin voor draaiende camera's in de armen.

In Die Welt legt Schröder vandaag uit wat hem daartoe bewogen heeft. Hij begroet Poetin al veertien jaar zo en daarvan zal hij zich door niemand laten afhouden, ook niet in moeilijke tijden als nu. Dat maakt de oud-kanselier helemaal zelf uit. Hij heeft zijn bezoek aan Sint Petersburg ook niet vooraf besproken met Angela Merkel. De oud-kanselier reisde als privé-persoon, maar ziet zich ook 'als einen politischen Mensen' en laat zich in die hoedanigheid door niemand iets vertellen. Bovendien heeft zijn bezoek, dat ook ernstige kanten had, naar eigen zeggen vruchten afgeworpen. De door pro-Russische separatisten gegijzelde OVSE-waarnemers in Oost-Oekraïne zijn vrijgekomen, mede na bemiddeling van Schröder (waarbij Poetin blijkbaar ook invloed op de kidnappers had). Verder legt de oud-kanselier uit dat Duitsland de belangrijkste handelspartner voor Rusland is, dat economische sancties tegen Rusland nu het verkeerde signaal zijn, en dat Rusland niet eenzijdig als schuldige voor de crisis in Oekraïne kan worden aangewezen. Om op zijn capaciteiten als staatsman te wijzen, herinnert Schröder de verslaggever aan zijn verzet tegen de plannen van George W. Bush om Irak binnen te vallen. Wie had er toen gelijk? Nou dan. De oud-kanselier is gewend aan een spervuur van kritiek, maar daar trekt hij zich niks van aan.

Ter verdediging van Schröder moet worden opgemerkt dat hij niet de enige oud-kanselier is die zich de afgelopen weken als Russlandversteher heeft opgeworpen. Helmut Kohl en Helmut Schmidt hebben eveneens 'begrip' voor Rusland (voor Poetin) aan de dag gelegd. Allen wijzen op de bijzondere verhouding tussen Duitsland en Rusland, die in twee wereldoorlogen tegenover elkaar hebben gestaan. Tussen beide landen bestaat een Schicksalgemeinschaft. Daarbij hoeven we niet eens te herinneren aan sinistere bladzijden als het Molotov-Ribbentroppact (1939), waarbij Nazi-Duitsland en de Sovjet-Unie Midden- en Oost-Europa onder elkaar verdeelden. Bismarck wees al op het belang van de 'draad naar Rusland', die onder zijn opvolgers na 1890 verloren ging. Zelfs Konrad Adenauer, voor wie alles oostwaarts van de Elbe in Azië lag en die niks van het communisme moest hebben, begreep het belang van een goede verstandhouding met Moskou, al was het maar voor de vrijlating van Duitse krijgsgevangen. En de Ostpolitik van Willy Brandt (1970) vormde een belangrijke bijdrage voor de ontspanningspolitiek die zeker in Duitse ogen een voorwaarde was voor het latere einde van de Koude Oorlog. Het is veel te makkelijk om Schröder, die zich graag empathisch voordoet en zich in Rusland zegt te willen verplaatsen, vanwege zijn 'mannenvriendschap' met Poetin als verrader af te serveren. Duitsland heeft in de Europese verhoudingen een aparte verantwoordelijkheid. Maar wat is die dan?

In het interview refereert Schröder aan de uitbreiding van de NAVO en de EU naar Oost-Europa, die onder zijn kanselierschap tot stand is gekomen. Alsof hij het zelf heeft gedaan. Daaruit concludeert hij dat de veiligheid van Polen en de Baltische staten is gegarandeerd. Maar het zijn precies zijn avances naar Moskou, in het bijzonder zijn aparte band met Poetin die zelfs zover gaat dat de oud-kanselier zich liet inschakelen als pleitbezorger voor de aanleg van aardgaspijpleidingen van Rusland naar West-Europa, die in Polen voor argwaan zorgen. Het geeft het gevoel dat weer over de hoofden van de kleine Midden- en Oost-Europese hoofden heen zaken worden gedaan. Dat Schröder zijn vriend Poetin uitgerekend op het hoogtepunt van de Oekraïne-crisis ostentatief in de armen valt, heeft die argwaan versterkt. Veel empathie voor de landen in Midden- en Oost-Europa, de 'bloedlanden' (Timothy Snyder) waar de Sovjets en de nazi's tussen 1932 en 1945 rond de 14 miljoen mensen hebben vermoord, legt de oud-kanselier verder niet aan de dag.

Daarbij bedrijft Schröder, net als in 2002 bij de Irak-crisis, een vorm van equidistantie tussen Moskou en Washington waar zijn voorgangers voor waakten. Kohl handelde altijd in de geest van Adenauer, voor wie de Westbindung voorop stond. In zijn ontmoeting met Michail Gorbatsjov in juli 1990 in de Kaukasus regelde Kohl de Duitse eenwording, die alleen kon plaatsvinden als het verenigde Duitsland in zijn geheel NAVO-lid werd. Schmidt hechtte niet alleen aan goede relaties met het Oostblok, maar maakte zich in 1977 in een speech in Londen ook zorgen over de militaire opbouw van de Sovjet-Unie die tot ontkoppeling van de defensiemachten van Amerika en West-Europa kon leiden. Daaruit kwam twee jaar later het NAVO-dubbelbesluit voort dat in de plaatsing van Amerikaanse middellange-afstandsraketten op Europese bodem voorzag.

Over de loyaliteit van Helmut Kohl en Helmut Schmidt kon dus nooit twijfel bestaan. Voor beide mannen stond de verankering van de Bondsrepubliek in het Westen voorop. Alleen vanuit die positie konden er zaken met het Oosten worden gedaan. Maar Gerhard Schröder zinspeelde openlijk op ein Deutscher Sonderweg en was nooit te beroerd om voor binnenlands-politiek gewin anti-Amerikaanse sentimenten aan te spreken. Dat deed hij bij de Irak-oorlog, toen de nieuwe NAVO-lidstaten in Oost-Europa de kant van Washington kozen en de Duitse bondskanselier samen met zijn kameraad Poetin Saddam Hoessein de hand boven het hoofd hield. Diezelfde afstand tot Amerika houdt hij nu weer. Waarmee de SPD'er Schröder als een echte schaduwkanselier fungeert, als een soort Alternative für Deutschland. Zulke verdwaalde geesten bestaan in Duitsland van oudsher niet alleen in het rechts-conservatieve kamp, maar ook bij links. Oud-communist Gregor Gysi pleitte dit weekend nog voor een nieuwe zelfstandige Ostpolitik.

Gerhard Schröder staat met zijn voorkeur voor Poetin dus niet alleen. Er bestaat in Duitsland zowel bij links als bij rechts een neiging om Rusland te romantiseren. Wat nog maar weer eens aangeeft wat een groot geluk het is dat Angela Merkel, die uit de DDR afkomstig is en Russisch spreekt, de echte bondskanselier van Duitsland is. Een Bondsrepubliek die los van haar westerse bondgenoten een eigen weg zou gaan, zet alle veiligheidsstructuren in het huidige Europa op losse schroeven en kan niet anders dan haar buurstaten ten diepste verontrusten. In Oost-Europa nog meer dan in West-Europa. Het zou een breuk zijn met het buitenlandse beleid zoals de Bondsrepubliek dat sinds 1949 heeft gevoerd en al het opgebouwde vertrouwen in Europa ondermijnen. Die weg is voor Duitsland vanwege zijn verschrikkelijke verleden voorgoed onbegaanbaar geworden. Dan is het beter elke zinspeling in die richting te vermijden. Zeker nu zich in Moskou een revanchistische stemming aftekent om eenzijdig grenzen in Europa te verleggen. Juist Duitsland kan het zich niet permitteren daarvoor ook maar de schijn van goedkeuring te wekken.