De terreur van een zonderlinge vos
In 'Van den vos' wordt met toneel, muziek, dans en beeld een beklemmende, betoverende sfeer geschapen, maar de inhoud komt niet helemaal tot zijn recht.
Wanneer je bij het jonge Vlaamse theatergezelschap FC Bergman een toneelversie van Reynaert de vos verwacht, kom je bedrogen uit. Van het epische dierverhaal uit de dertiende eeuw, dat tot de hoogtepunten van de Middelnederlandse letterkunde behoort, blijft in Van den vos weinig over. Dat hoeft ook niet, want theatermakers zijn volledig vrij in hun bewerkingen en interpretaties. Vernieuwende theatergezelschappen proberen de comfort-zone van het oude, welbekende repertoire te verlaten en zoeken naar nieuwe vormen. Daarbij wordt gebroken met klassieke toneelregels en smelten verschillende kunstdisciplines zoals toneel, muziek en beeldende kunst samen tot een Gesamtkunstwerk. In Van den vos zorgen de acteurs, het imposante decor compleet met waterbassin en glazen wand, met daarachter de wilde natuur waarin Reynaert zich bevindt-, de projecties en het Berlijnse solistenensemble Kaleidokop voor een constante beklemmende sfeer.
Het verhaal van Van den vos wijkt op belangrijke punten af van het middeleeuwse dierenverhaal. Waar koning Nobel in Reynaert de vos aan zijn vazallen Bruun de beer en Tibeert de kater opdracht geeft om Reynaert de dagvaarden, staat in het toneelstuk de wolf Isengrijn centraal. Isengrijn is een familielid en vroegere bondgenoot van Reynaert, maar de vos heeft hem meerde malen bedrogen. Sowieso zijn de personages in Van den vos geen dieren, maar mensen. Dirk Roofthooft, die als Isengrijn de hoofdrol speelt, is een kaalhoofdige, norse man die als een dictator over zijn gezin en zijn hof heerst. Wanneer het zoveelste slachtoffer van Reynaert aan hem wordt gepresenteerd het levenloze lichaam van een meisje- besluit Isengrijn twee van zijn personeelsleden op de misdadiger af te sturen. Isengrijn wordt gepijnigd door angst en wraakgevoelens en zijn frustratie slaat om in wanhoop wanneer zijn verleidelijke vrouw Hersint, die zich naakt naar de schuilplaats van Reynaert begeeft, wordt verkracht en verminkt door de vos. Wanneer Reynaert echter zingend voor hem staat en Isengrijn de kans heeft hem een kogel door zijn hoofd te jagen, vervalt de wolf in besluiteloosheid.
FC Bergman heeft het verhaal over de misdadige vos op een poëtische, beeldende manier willen vertellen. De voorstelling kent een laag tempo, wat de sfeer extra beladen maakt, maar wat de aandacht ook regelmatig doet afdwalen. Er gebeurt namelijk weinig in Van den vos. Nu hoeft dat natuurlijk geen probleem te zijn als daar een prikkelende tekst tegenover staat; de originele dertiende-eeuwse tekst biedt immers genoeg stof. Maar de theatermakers van FC Bergman hebben ervoor gekozen om de dubbelzinnigheid, de humor en het sarcasme van de oorspronkelijke Reynaert achterwege te laten en hem neer te zetten als een schuwe, gewetenloze schurk. De twee gezanten van Isengrijn, die de zonderlinge vos uit zijn hol moeten halen, worden bruut afgeslacht als makke lammetjes. Zij gaan niet ten onder aan hun eigen zwakheden, zoals het geval is in Reynaert de vos. Zonde, want zo blijft er van de inhoudelijke, menselijke kant weinig over.
Wat er tegenover staat, zijn trage beelden van gruwelijkheden, waarbij gezichten tegen rotsen worden gesmeten en lippen worden afgebeten. Deze op zijn zachtst gezegd- ongemakkelijk scenes worden afgewisseld met de zoektocht naar Reynaert, in beeld gebracht door een meelopende cameraman, de fragmentarische monologen van Isengrijn en de spelletjes van Isengrijns verdwaasde kinderen in het waterbassin. Alleen de sierlijke en zinnenprikkelende dans van een meisje, dat eerst Isengrijns dochter en daarna zijn minnares lijkt te zijn, zorgt voor een adempauze in deze zware, benauwende voorstelling. De morele discussies van de brave burgerman Isengrijn en de decadente, oude vrouw geven de voorstelling een filosofische betekenis. De vrouw vraagt Isengrijn waarom waarheid meer waar is dan schijn en gaat met de wolf in gesprek over de beoordeling van iemands gedrag. Handelingen moeten niet beoordeeld worden op de intenties die eraan ten grondslag liggen, stelt de kettingrookster, maar louter op de gevolgen. In dat geval heiligt het doel de middelen en kun je recht praten wat krom is. De vrouw brengt als vertolker van Reynaerts morele opvattingen Isengrijn regelmatig van zijn stuk; soms weet hij niet wat hij er tegenin moet brengen. Maar door het grote contrast met de andere scenes blijven de bespiegelingen nogal op zichzelf staan.
Met een bewonderenswaardige collage van beelden, suggesties, symboliek en muziek brengt Van den vos een sfeer van beklemming en betovering tot stand, maar daarmee wordt het gebrek aan humor en gelaagdheid van het oorspronkelijke verhaal niet gecompenseerd.
Van den vos wordt uitgevoerd door Toneelhuis en Muziektheater Transparant, FC Bergman, Josse de Pauw, Liesa van der Aa en Solistenensemble Kaleidokop en speelt (in Nederland) nog in: Schouwburg - Rotterdam (23, 24 en 25 mei) en Theaterfestival Boulevard - 's-Hertogenbosch (7, 8 en 9 juli).
