Onze elite toont vluchtgedrag

Dit weekeinde is bekendgemaakt dat de inkomenskloof tussen grootverdieners en Jan modaal weer is gegroeid. Dat verbaast niet. De elite denkt vooral aan zichzelf. Omdat de Nederlandse elite weinig verbondenheid met Nederland toont, worden maatschappelijke en economische problemen slechts halfslachtig aangepakt. De bevolking heeft dit door en wordt cynisch over haar leiders. Het is tijd dat de elite haar verantwoordelijkheid weer neemt.

Het Nederlandse politieke midden, van PvdA, CDA, VVD, kalft, ondanks incidentele oplevingen zoals bij de laatste Kamerverkiezingen, al jaren structureel af ten gunste van partijen aan de randen van het politieke spectrum (SP en PVV) en van de partij der niet-stemmers. De laatste opiniepeilingen getuigen daar weer van. De leiders van het politieke midden, en in ruimere zin de elite van Nederland, hebben het hier zelf naar gemaakt. Verbondenheid met ons land en zijn inwoners wordt met de mond beleden, maar de praktijk wijst anders uit. De democratisering sinds de jaren zestig van de vorige eeuw, waarbij hiërarchische structuren in politiek, universiteiten en kerk werden doorbroken – ouderen en degenen die bij geschiedenisles hebben opgelet, weten nog wat het Lieverdje, flower power en Tien over Rood betekenen – heeft de elite juist verder verwijderd van het volk. De nieuwe elite denkt vooral aan zichzelf: het vergaren van macht en rijkdom. Het landsbelang dienen is uit de woordenschat verdwenen. Beter zelf 27 miljoen incasseren dan ABN Amro overeind houden (Rijkman Groenink), die vervolgens met miljarden overheidsgeld – geld van u en mij – moet worden gered. Liever een riant betalende baan bij een internationale instelling of het bedrijfsleven, dan luisteren naar de traditionele PvdA-kiezer (Ad Melkert, Evelien Herfkens, Wim Kok, Wouter Bos) en de partij hervormen. Liever onderling machtsstrijd leveren (opgejut door de partijleden die slechts een zeer klein deel van het electoraat uitmaken), dan naar de kiezer luisteren, zoals in elk geval het CDA heeft mogen ervaren na verkiezingsverlies op verlies.  Geen wonder dat veel kiezers sinds de jaren tachtig de partijen in het machtscentrum de rug toekeren. 

De afstand tussen elite en volk is groter dan voorheen. Vroeger woonde de directeur in de buurt van zijn fabriek, zijn kantoor was bij de fabriek, hij had contact met zijn arbeiders. Als er een probleem was in de wijk of de stad, had ook de directeur er belang bij dat op te lossen, het was ook zijn omgeving. Sommige fabrikanten bouwden huizen voor hun personeel lang voordat er wetgeving voor sociale woningbouw kwam. De directeur, de landeigenaar, de minister gingen vaak naar dezelfde kerk als de arbeider of boerenknecht. Ondanks het autoritaire leiderschap was er een gemeenschappelijk belang. Dat is veranderd. De redenen zijn in hoofdzaak individualisering, mobiliteit en mondialisering. 

Eerst individualisering. Je identiteit ontleen je niet meer aan de groep waarin je bent geboren, maar aan wat je zelf van het leven maakt. Dat is goed voor ieders zelfontplooiing, en talenten die anders geen kans kregen komen op. Daar heeft ook de samenleving baat bij. Maar deze keuzevrijheid geldt ook voor de elite. Met haar geld en de netwerken kan zij moeiteloos haar eigenbelang nastreven. Zij weet zich niet meer gebonden aan degenen aan wie zij leiding geeft, of dat nu in een politieke, maatschappelijke of economische organisatie is. De prikkel om leiderschap te tonen is niet langer iets goeds of groots verrichten, maar geld en macht. Daar wordt de samenleving niet per se beter van.

 De elite kan zich dit ook veroorloven omdat zij mobiel is. Bevalt een bepaalde positie niet, dan is er binnen het netwerk wel iets anders te regelen. De elite is niet meer trouw. Aangezien het vaak jaren duurt voordat beleidsveranderingen in organisaties vrucht beginnen af te werpen (of juist misère veroorzaken) en de directeur of minister dan al vaak is vertrokken, leidt dit niet tot bezielend, maar tot technocratisch leiderschap. De kiezers, werknemers, patiënten, ouders van leerlingen, studenten, kortom de burgers voelen dit.

En de elite woont verder van het volk dan voorheen. Zij is de stad ontvlucht naar villa’s in het Gooi of de duinstreek, of woont in ‘fatsoenlijke’ enclaves in de stad zoals Statenkwartier of Vondelparkbuurt. We hebben minder met elkaar te maken, en willen dat ook eigenlijk niet. Geen wonder dat onze elite geen gevoel meer heeft voor de noden van de grote stad of Vinex-wijken. 

Mobiliteit manifesteert zich ook internationaal. Hier komen we op mondialisering. In Amerika het dubbele verdienen voor hetzelfde werk? Dan verhuis je gewoon en de nieuwe werkgever zal alles voor je regelen en vergoeden. De wereld is toch een dorp? Ja, voor de elite. Nederland te crimineel, de files te lang of de belasting te hoog? Dan lokt het buitenland. Waar voorheen de elite zich verbonden wist met haar omgeving – en zich inspande om de problemen daar op te lossen – is het ideaal om het volk te verheffen en het land op te stuwen verdwenen. De elite toont vluchtgedrag. Het begon met dat vakantiehuisje in Frankrijk, maar inmiddels hebben talloze Nederlandse rijken en invloedrijken hun heil in het buitenland gezocht, terwijl hun denkkracht en netwerken juist ook in Nederland zo bruikbaar zouden zijn. 

Als we bovenop de apenrots der elite mogen beginnen, dan zouden de Oranjes het voortouw kunnen nemen om dit te veranderen. Het mag best wat minder met hun jetlesetleven waarbij de aandacht moet worden verdeeld tussen Argentinië, Mozambique, Griekse en Italiaanse kust, Oostenrijkse Alpen en de winkelparadijzen van Milaan, Londen en New York. Het kan anders. De Britse koningin brengt haar zomervakantie door in eigen land, en haar Deense ambtgenote Margarethe doet dit op een uurtje rijden van Kopenhagen. Het weer in Schotland Oost-Denemarken is echt niet beter dan in Nederland. Waarom kopen Willem-Alexander en Maxima geen kasteel in Gelderland of Limburg? Er zijn er veel te koop, vaak prachtig gelegen, maar ze vragen wel om een opknapbeurt. Dan geven zij het goede voorbeeld. Door de wet van het indalend cultuurgoed zal dit voorbeeld ook ingang vinden in de rest van de Nederlandse elite. Goed voorbeeld doet volgen. 

Een verkorte versie van dit opiniestuk verscheen eerder als bijdrage in De Staat van Morgen van Adjiedj Bakas. Vinco David is politicoloog en schrijver.