Het suïcidale nationalisme

Dat Europa van de geschiedenis heeft 'geleerd', mag blijken uit het feit dat de grote mogendheden het conflict dat de (Servische) stokebranden in de jaren negentig op de Balkan wisten te ontketenen, tot Joegoslavië beperkt wisten te houden. Duitsland, Rusland, Frankrijk en Groot-Brittannië gingen er niet onderling voor in oorlog, en uiteindelijk werd het vuur met gewapend NAVO-ingrijpen en Amerikaanse bommen geblust. De Serviërs, die zichzelf als het Herrenvolk op de Balkan beschouwden, betaalden een hoge prijs. Zij verloren niet alleen alle oorlogen die toen zijn gevoerd, van Slovenië in 1991 tot Kosovo in 1999, maar ook gebieden die eeuwenlang door Serviërs zijn bewoond, zoals de Krajina in Kroatië. Of ze daarmee na 625 jaar hun lesje hebben geleerd, is niet zeker. De bovenstaande foto met het opschrift '1389' dateert van vorig jaar, en komt uit de hoofdstad Belgrado die ook hoofdstad van het kosmopolitische Joegoslavië was. Je kunt ook zeggen dat de geschiedenis van de twintigste eeuw één grote bevestiging van het suïcidale Servische zelfbeeld is: de Servische natie is uit de nederlaag geboren en voor al die 'patriotten' die verder tot niets in staat zijn, smaakt het slagveld waar altijd de grootste offers voor het moederland worden gebracht naar meer.

We moeten hopen dat het Russische patriottisme minder suïcidaal is dan dat van de Servische broeders. Een beetje hoop bestaat daarop wel. Vladimir Poetin is niet gek en geldt als koele meesterstrateeg. Bovendien is hij al veertien jaar aan de macht en het Westen heeft ervaring met hem. Er bestaat ook veel 'begrip' voor de vernederingen die de Russen hebben ondergaan, niet alleen bij het verlies van hun Wereldrijk (altijd pijnlijk), maar ook voor alle ontberingen die het Russische volk heeft geleden (nog veel pijnlijker). Zonder die ontberingen hadden de geallieerden de strijd op leven en dood tegen Nazi-Duitsland nooit gewonnen. En jawel, ook dat Duitse nationalisme - Weltmacht oder Niedergang - was irrationeel. Hitler pleegde in 1945 zelfmoord en sleepte de hele Duitse natie mee. Suïcide komt in de beste kringen voor, ook onder de meest beschaafde naties, die door collectieve gekte bevangen kunnen worden als ze het gevoel krijgen verraden of slecht behandeld te zijn.

Dan valt de barbarij bij de Russen nog mee. Onder Michail Gorbatsjov en Boris Jeltsin zijn zij tot het inzicht gekomen dat het communisme niet werkte en hebben zij zonder een schot te lossen een wereldrijk en hun dominante positie in Centraal-Europa opgegeven. Voor Poetin is dat de grootste geopolitieke catastrofe van de twintigste eeuw, maar voor de rest van de Europese volken - inclusief de Slavische 'broedervolken' van Warschau tot Kiev - is het nog steeds het grootste wonder uit de wereldgeschiedenis. Voor ons in het Westen lijkt de Russische redelijkheid van vijfentwintig jaar geleden niet meer dan verstandig, verlicht eigenbelang, maar in het licht van alle nationalistische krankzinnigheid die er altijd onder de oppervlakte schuilt blijft het opmerkelijk. Zelfs in het doorgaans nuchtere Nederland, dat nauwelijks door het verleden is getraumatiseerd, heb je 'patriotten' die over de EU als een Sovjetmonster praten en over Poetin als een held die de EU-bureaucraten ontmaskert. Hoe gestoord kun je zijn? Dat Poetin op zijn beurt in het Europese rechtspopulisme een nuttige kracht ziet die de EU aan stukken kan spelen, wordt uitgelegd in een schitterend artikel, Putins Projekt, van Timothy Snyder in de Frankfurter Allgemeine Zeitung (veruit het beste stuk dat ik tot nu toe over de leugenachtige politiek van Rusland in Oekraïne heb gelezen).

Poetin lijkt minder gestoord dan de rare dichter en psychiater Radovan Karadzic of de ontspoorde generaal Ratko Mladic, Bosnisch Servische nationalisten (en romantici) die tenslotte in de strafgevangenis van Scheveningen zijn beland. Net als Slobodan Milosevic, die vanuit Belgrado zoveel onheil over de Servische natie heeft uitgestort. Waarbij aangetekend moet worden dat de Serviërs, oude bondgenoten van Frankrijk en Engeland in WO I, lange tijd de hand boven het hoofd is gehouden en dat het Westen nog lange tijd zaken heeft gedaan met Milosevic, die perioden van zieken en stoken kon afwisselen met machtpolitieke redelijkheid. Een spel dat Poetin ook (veel beter) beheerst. De positie van de Serviërs in het vroegere Joegoslavië is niet helemaal gelijk aan die van de Russen in de vroegere Sovjet-Unie. De Serviërs waren numeriek het grootste volk in Joegoslavië, maar niet in de meerderheid, en Tito hield het Servische nationalisme klein. Stalin, zelf geen Rus maar een Georgiër, schroomde niet in tijden van Sovjetnood 'moedertje Rusland' aan te roepen. Maar Milosevic en Poetin vertonen als voormalige communisten die nationalist zijn geworden een ideologische verwantschap. Ook in cynisme, kilheid en wraakzucht zijn ze gelijk, al kon je beter met Milosevic een whiskey drinken dan met Poetin, die anders dan zijn voorganger (en zeer on-Russisch) geen alcohol drinkt.

Wat mij het meest intrigeert is dat verschil tussen communisme en nationalisme, hoewel beide in elkaar kunnen overgaan. Zou het kunnen dat de Sovjet-Unie zonder geweld in elkaar is gestort omdat niemand meer in het communisme geloofde? Het communisme was in zoverre rationeel dat het de materiële hemel op aarde beloofde. Toen voor iedereen duidelijk was geworden dat dit een valse belofte was, was niemand meer bereid ervoor te sterven. Maar nationalisme is mystiek en irrationeel, waarbij het lijden van de eigen natie wordt verheerlijkt en tot iets goddelijks wordt verheven. Voor dat laatste was Milosevic zelf te cynisch, maar het Servische volk liet zich door zijn bende behoorlijk gekmaken en heeft nu de zoveelste nationale 'suïcide' te verwerken gekregen. Over de Russische ziel moeten wij buitenstaanders niet te veel speculeren, maar dat die voor de Russen - en zeker voor Poetin - iets heiligs is, staat vast. Of die magische lotsverbondenheid onder de Russen nieuwe onbeheersbare krachten losmaakt, weten we niet. De Russen staan tot nu toe vooral bekend om hun doffe berusting, niet om hun geweldige solidariteit. Maar kijk voor de aardigheid eens op You Tube hoeveel krankzinnige risico's er in het Russische verkeer worden genomen. Extreem gedrag is in Rusland geen uitzondering en ik denk weleens dat de enorme verveling die in de Russische provincie kan heersen (en die je ook in provinciesteden op de Balkan en in Turkije kunt aantreffen) tot 'een verzetje' uitnodigt. In gebieden vol rondhangende mannen die om zingeving en heldhaftigheid zitten te springen, is gewelddadigheid nooit ver weg. Het hoeft alleen maar te worden opgestookt, wat in een multi-etnische omgeving nooit moeilijk is.

Dat het communisme vreedzaam is ingestort, komt misschien ook doordat het geen arbeidershelden meer leverde en het geloof in het geest van Stachanov was uitgestorven. Dat maakt oude mijnbouwgebieden als die rond Donetsk ook zo triest. Maar tegelijk is daar een enorm reservoir aan ondergrondse haatgevoelens die sinistere stormtroepers kunnen mobiliseren. Dat Rusland zichzelf weer als heilig ziet en in de greep lijkt van nationalistische sentimenten, belooft weinig goeds. Het Servische broedervolk heeft twintig jaar geleden nog laten zien hoe suïcidaal dat kan zijn. Alleen is Rusland geen klein land met een Balkan-complex, maar een voormalige wereldmacht met kernwapens die door het Westen graag 'serieus' genomen wil worden. Terwijl geheim agent Poetin zich verre van serieus (verantwoordelijk) gedraagt en op grond van zijn expertise (de Russische veiligheidsdiensten waren altijd goed geïnformeerd) moet weten dat hij met vuur speelt.