Het Russische chauvinisme bedreigt ook Rusland zelf

Het is een citaat van de grote Russische dichter Alexander Poesjkin (1799-1837). Een chauvinistisch citaat, dat de superioriteit van de Russische taal tegenover alle Europese talen benadrukt. Het krijgt ook een sinistere betekenis gezien de Russische intimidatiepolitiek zoals Vladimir Poetin die nu tegenover Oekraïne voert. In augustus 2013, nog maar een half jaar geleden, was dat minder duidelijk en kon je in die propaganda voor de Russische taal nog iets onschuldigs zien. Het eerbetoon aan Poesjkin is in Rusland altijd groot geweest, ook in Sovjetdagen, maar bleef niet tot Rusland beperkt. Ook in het Westen wordt hij als een grootheid gezien. Hij is in zijn kindertijd in het Frans opgevoed, had een vlijmscherpe antitsaristische pen en werd in 1820 vanuit zijn geboortestad Sint-Petersburg naar Siberië verbannen, wat hem belette deel te nemen aan de Decembristenopstand (1825), een beweging van opstandige officieren die in aanraking waren gekomen met westerse ideeën en door de net aangetreden tsaar Nicolaas I (1825-1855) bloedig werd onderdrukt. In 1826 mocht Poesjkin uit zijn ballingsoord terugkeren, maar bleef hij de 'gevangene' van de tsaar.

Er wordt gezegd dat Poetin een bewonderaar is van tsaar Nicolaas I, wat geen goed voorteken is. Onder Nicolaas I was Rusland een doorslaggevende factor in het Europese machtsevenwicht, zonder dat de tsaar veel van Europa snapte. Bij Poetin is het eerder omgekeerd, al leeft hij volgens bondskanselier Angela Merkel 'in een andere wereld'. Anders dan in de eerste helft van de negentiende eeuw is het huidige Rusland maar een slap aftreksel van wat het toen was. Wat niet wil zeggen dat Poetin, die als KGB-agent in de voormalige DDR was gestationeerd en goed Duits spreekt, de zwakten van Europa niet begrijpt. Bovendien lijkt zijn gedweep met 'het heilige Rusland' met hem aan de haal te zijn gegaan, en zet Poetin zich nu tegen het Westen af, waar hij na 9/11 nog voor samenwerking was. Dat bleek aan de vooravond van de Irakoorlog, waar Poetin de kant van de critici koos, al anders te liggen. 'Het herboren Rusland' kreeg in september 2013 bij de Syrië-crisis een nieuwe kans, maar na de annexatie van de Krim ziet het ernaar uit dat Poetin voor confrontatie heeft gekozen. Een fatale keuze, uiteindelijk vooral voor Rusland zelf.

Op dit moment profiteert Poetin nog van de verwarring in het Westen, dat zich nog geen raad weet met het 'poetinisme' en daar ook niet veel tegen kan ondernemen. Voor het Kremlin machtspolitiek gezien een uitstekend moment om ook in de oostelijke Oekraïne nog even door te happen. Geheel in lijn met de Russische expansie uit vroeger eeuwen, die pas ophield als zij op obstakels stuitte. Waar die grenzen nu liggen, is nog niet duidelijk en hangt ook van het antwoord van het Westen af. De Baltische staten als NAVO- en EU-leden zijn mogelijk (hopelijk) een brug te ver, al kan niemand voorspellen wat er gebeurt als Moskou de westerse bereidheid om voor deze nieuwe leden in te staan werkelijk op de proef zou willen stellen. Maar Oekraïne is een nuttig testgebied waarmee de 'Russische ziel' zich historisch nauw verbonden voelt. En voor Wit-Rusland, waar het Sovjetverleden onder dictator Alesandr Loekasjenko meer levend is gehouden dan in Rusland zelf, zal het Westen ook geen oorlog willen riskeren. Maar met de sinistere manier waarop Poetin zich nu inmengt in Oekraïne, blaast hij wel heel het Europese afsprakensysteem op dat nog stamt uit de hoogtijdagen van de OVSE, waarvoor de Sovjet-Unie zich in de jaren zeventig onder Leonid Brezjnev sterk maakte. Dat zorgt voor een internationale vertrouwensbreuk waarover niet licht kan worden gedacht.

Nogmaals, heel veel kan het Westen hier vooralsnog niet tegen doen, behalve eenheid in de eigen (vaak verdeelde) gelederen scheppen, economische sancties afkondigen waar het zelf geen zin in heeft, en zich een beter beeld vormen van wat Poetin precies bezielt. Maar wie daaruit de conclusie trekt dat het poetinisme vrij spel heeft, heeft het mis. Ook in andere delen van de wereld kan de 'wedergeboorte van Rusland' niet anders dan argwaan wekken. Turkije zal zich zorgen maken over de Bosporus nu Rusland zijn Zwarte Zee-vloot in de marinehaven van Sebastopol weer onder de aandacht heeft gebracht. Het moslimextremisme in de Kaukasus zal niet afnemen. Iran zal evenmin blij zijn met een ontketend Rusland, al kan het zijn dat beide 'pariastaten' als gevolg van de economische sancties van het Westen nader tot elkaar komen.

De grootste dreiging voor Rusland ligt in het Verre Oosten. Dat is niet Japan, waartegen in de oorlog van 1904-1905 een historische nederlaag werd geleden en waarmee nog steeds een territoriaal geschil bestaat. (Na die verloren oorlog tegen Japan wendde Rusland de blik weer naar het Westen.) De grootste dreiging is China, dat gezien zijn stormachtige economische opkomst behoefte heeft aan grondstoffen en de 'verloren gebieden' in Siberië niet is vergeten die onder druk aan Moskou moesten worden afgestaan. Juist de historische aanspraken waarmee Rusland het inlijven van de Krim meende te kunnen rechtvaardigen, werken in het geval van het dunbevolkte Siberië tegen Moskou. Want juist hier hebben de Chinezen de oudste 'rechten'. Die Russisch-Chinese tegenstelling, begin jaren zestig al onderkend door Charles de Gaulle en tien jaar later hoeksteen in de beroemde detente van Richard Nixon en Henry Kissinger, is waarschijnlijk de belangrijkste geopolitieke troefkaart die het Westen heeft.

Het poetinisme, dat op een ressentiment tegenover het Westen drijft, is vooral een bedreiging voor Rusland zelf. Hoezeer de Russen ook om een 'sterke man' verlegen zitten, het Kremlin boezemt met zijn cynische machtspolitiek ook afschuw in. Vooral onder verlichte Russen, het verfijnde culturele deel dat ook met de culturele erfenis van Poesjkin is begaan, maar ook onder de panslavistische 'broeders' in het nabije buitenland, die allemaal slechte tot zeer slechte ervaringen hebben met Russische broederhulp. Waarbij nog kan worden opgemerkt dat de uitzuigpolitiek van de Poetinkliek ook ten koste gaat van de enorme gebieden buiten Moskou en Sint-Petersburg, het 'echte Rusland' waar Poetin zich zo graag sterk voor maakt.

Het Russische chauvinisme, geen teken van zelfbewustzijn maar van verongelijktheid, is vooral zorgwekkend omdat het zo misplaatst en irrationeel is. Het houdt geen rekening met de feitelijke machtsverhoudingen in de wereld, laat zich beetnemen door de eigen schaamteloze propaganda, en steekt de kop in het zand voor alle ravages en misdaden die in de loop der eeuwen in naam van het heilige Rusland zijn begaan. Het Russische chauvinisme is een ontspoord en gemankeerd nationalisme en getuigt van een diep minderwaardigheidscomplex tegenover het Westen (Europa). Het eerbetoon aan de romantische dichtersziel van Poesjkin maakt dat alleen maar erger.