Het blijvende Europese ongemak over Israël

Veel mensen vinden dat je de Duitsers niet eeuwig met schuld moet overladen, een standpunt dat op zich juist is, zeker wat de jongere Duitse generaties betreft. Op de Dagelijkse Standaard tref je reageerders aan die elke verwijzing naar de Hitlertijd als een godwin afdoen, met de bedoeling hun politieke helden op politiek correcte wijze verdacht te maken. Maar tegelijk blijft het huidige Europa het resultaat van de misdaden waarmee Hitler-Duitsland dit werelddeel op z'n kop heeft gezet. De Joden zijn daarbij het grootste ongemak, niet alleen in Nederland, maar vooral in Duitsland, waar de officiële politiek goede relaties met Israël onderhoudt, maar het onderhuids rommelt. Menig Duitser heeft het gevoel door die constante verwijzingen naar de oorlog te worden gechanteerd, ook al wordt dat niet hardop uitgesproken. En toen was daar dit voorjaar ineens Günter Grass en zijn gedicht was gesagt werden muss. Daarin stelt hij Israël als het grootste gevaar voor de wereldvrede voor, zeker nu het zich opmaakt voor een preventieve aanval op Iran en niemand zich daar in Duitsland druk over maakt, uit angst om voor 'antisemiet' te worden uitgemaakt. Over dat ongemak, dat in Duitsland het sterkst is, maar dat in alle Europese landen aanwezig is, schreef ik vorige week zaterdag een artikel in de Volkskrant. Daders en slachtoffers worden steeds vaker door elkaar gehaald, waarbij het piepkleine Israël - ook steeds vaker als een apartheidsstaat afgeschilderd - door veel Europeanen als de laatste koloniale mogendheid wordt gezien waar Europa zelf het eigen koloniale verleden achter zich heeft gelaten.

Daarbij is de aanval van Grass op Israël een bijzonder giftige. Niet omdat hij als zeventienjarige in de nadagen van de oorlog nog bij de SS heeft gediend. Die jeugdzonde heeft hij na lang wachten uiteindelijk zelf opgebiecht en er zal bij weinig Duitsers van zijn generatie een neiging zijn daarmee te koop te lopen. Maar Grass stond in menig opzicht voor 'de goede Duitser' en sympathiseerde met de Ostpolitik van Willy Brandt, die in 1970 in het voormalige getto van Warschau op zijn knieën viel (zie foto), als boetedoening voor alles dat de nazi's de Joden hadden aangedaan. Als weinig andere schrijvers heeft Grass zich altijd met dat naziverleden beziggehouden, en in zijn magistrale roman Die Blechtrommel (1959), waarin hij het leven tijdens de Hitlerjaren in zijn geboortestad Danzig beschreef door de ogen van de kleine trommelaar Oskar Matzerath, koos hij altijd ondubbelzinnig de zijde van de machteloze slachtoffers. Daartoe behoorden de Joden (in de verfilming van het boek uit 1979 wordt de rol van de Joodse winkelier die Oskar zijn trommel geeft gespeeld door Charles Aznavour, een Franse zanger van Armeense afkomst), maar ook de Polen en andere Slavische volken die voor de nazi's Untermenschen waren. Ook de zigeuners vergat hij niet.

Grass is zeker geen antisemiet. Maar hij is wel bij uitstek een schrijver die de wereld van het Oosten (eigenlijk zijn Heimat die sinds de Tweede Wereldoorlog niet meer bestaat en verzwolgen is door de Europese deling) in bescherming neemt tegenover het Westen, dat in zijn ogen altijd hypocriet is en staat voor het machtige en verderfelijke kapitalisme. Over de onderdrukking van Oost-Europa door de Sovjet-Unie hoorde je hem nooit, daarvoor had hij een blinde vlek. De Duitse deling en de Berlijnse Muur waren voor hem de straf voor alles wat de nazi's hadden misdaan. Maar dat hele aan de Europese geschiedenis ontleende wereldbeeld transporteert hij nu naar het Midden-Oosten, waarbij Israël met zijn kernwapens en arrogante bezettingspolitiek tegenover de Palestijnen voor het hypocriete Westen staat, en Iran voor het arme in het nauw gebrachte Oosten. Dat Iran een Holocaustontkenner als president heeft die het zionisme van de kaart wil vegen en nucleaire ambities aan de dag legt, zegt Grass niet. Hij legt de schuld bij het Westen, dat Israël zijn gang laat gang en 'wegkijkt' van het onrecht in het Midden-Oosten. Het is dit valse hedendaagse perspectief, een omdraaiing waarbij slachtoffers daders worden en andersom, dat vrees ik steeds dominanter gaat worden. In naam van wat er tussen 1939 en 1945 werkelijk is misgegaan, in heel Europa, wilde ik daar op deze vierde mei even bij stilstaan. Omdat het toch gezegd moet blijven.