Europa 2014: een schets van de eurosceptische tsunami

De Europese verkiezingen van het vorige weekend werden terecht omschreven als een politieke aardbeving. Eurosceptische partijen werden de grootsten in Groot-Britannië, Griekenland, Frankrijk en Denemarken. Alle fracties verloren aan zetels, behalve de eurosceptische Europa voor Vrijheid en Democratie (EFD) en de wat eurokritische extreem-linkse fractie (GUE-NGL); maar de grootste doorbraak was door de (vooralsnog) niet-partijgebondenden, waarvan enorm veel nieuwkomers. Wie zijn die nieuwkomers? Hoeveel eurosceptici zitten nu in het nieuwe parlement? En hoe zal de nieuwe samenstelling eruit zien als het stof is neergedaald en de fractie-onderhandelingen klaar zijn? Hopelijk kan dit rapport al deze vragen eens goed beantwoorden.

De grote verliezers van deze verkiezingen zijn de eurofiele fracties. De christen-democratische Europese Volkspartij (EVP), waar het CDA in zetelt, blijft de grootste fractie, maar heeft zo’n 40 zetels verloren. De Alliantie van Socialisten & Democraten (S&D) waar de PvdA lid van is, en De Groenen-Europese Vrije Alliantie (Groenen/EVA) waar Groenlinks samen met andere groene partijen, maar ook regionale partijen zoals de Vlaamse N-VA, zit, zijn niet van zetel aantal veranderd. De Alliantie van Liberalen en Democraten (ALDE) hebben relatief gezien waarschijnlijk de grootste klap gekregen, met een verlies van bijna eenderde van de fractie.

In het uitgaande parlement bestaan drie fracties die enigzins eurosceptisch te noemen zijn. Ten eerste, de extreemlinkse Unitair Europees Links – Noords Groen Links (GUE-NGL), waar de Nederlandse SP lid van is; leden van deze fractie zijn niet voor volledige afbraak van de EU. Echter zien veel partijen de EU als een kapitalistisch en ‘neo-liberaal’ project en mengen hun anti-bezuinigingsretoriek met een flinke dosis kritiek op de EU, vooral als ze uit de bailoutlanden komen – alleen de laatsten worden in dit artikel genoemd als eurosceptisch.

De Europese Conservatieven en Hervormers (ECR) is na de vorige Europese verkiezingen in 2009 opgericht door de Britse Conservatieven, die beloofd hadden om de EVP te verlaten om een meer eurokritische rechts blok op te richten. De andere belangrijke leden van deze fractie zijn de conservatieve Poolse ‘Orde en Rechtvaardigheid’ (PiS) en de Tsjechische Democratische Burgerpartij (ODS); het Nederlandse lid is de ChristenUnie, en de SGP zal na de verkiezingen ook tot de fractie mogen toetreden, gezien hun vrouwenstandpunt nu geamendeerd is. Leden van deze groep zijn over het algemeen sceptisch over de euro en verdere soevereiniteitsoverdracht, en willen bevoegdheden terughalen uit Brussel.

De meest anti-Europese fractie is Europa voor Vrijheid en Democratie (EFD), die wordt geleid door Nigel Farage van de Britse UK Independence Party (UKIP). UKIP is veruit de grootste van deze groep. De EFD bevat partijen uit verschillende ‘rechtse’ politieke stromingen, met verschillende conservatieven zoals de SGP en de Mouvement pour la France, zowel als meer sociaal-democratische nationalisten zoals de Deense Volkspartij. Veel leden van de EFD willen dat hun land simpelweg uit de EU treedt, om vervolgens als volledig soevereine staten samen te werken in handelsverband.

Anders dan de andere Nederlandse partijen, zit de Partij voor de Vrijheid, zoals een grote groep andere partijen, buiten elke fractie. De meeste niet-partijgebonden parlementsleden zijn eurosceptisch, maar zijn door de bestaande fracties geweigerd wegens hun extreemrechtse politiek of achtergrond. Geert Wilders heeft voor de verkiezingen een verbond gesloten met de Franse Front National, met als doel een nieuwe anti-EU en anti-Islam fractie te stichten. Die fractie heeft al een naam: European Alliance for Freedom (EAF), en een aantal partijen hebben al aangegeven mee te willen doen. Maar of dat er genoeg zullen zijn voor een nieuwe fractie, is nog maar de vraag, omdat een fractie partijen uit minstens zeven landen moet hebben.

Dit verslag zal een beeld geven van de uitslag van de Europese verkiezingen in elk lidstaat. De focus is op de eurosceptische partijen, oud of nieuw, die bij deze verkiezingen zo’n sensationeel success hebben gekend. Voor elk land ziet u ook een grafiekje waarin het aantal door eurokritische partijen gewonnen zetels vergeleken wordt met de vorige uitslag. Dit verslag verschijnt in vier delen, op volgorde van toetreding tot de EU:

1. België, Frankrijk, Duitsland, Italië en Luxemburg
2. VK, Ierland, Denemarken, Griekenland, Portugal, Spanje, Oostenrijk, Finland en Zweden
3. Cyprus, Tsjechië, Slovakije, Polen, Letland, Lithouwen, Estland, Malta, Hongarije en Slovenië
4. Roemenië, Bulgarije, Croatië

De laatste editie komt met een conclusie en een overzicht van de totaliteit van eurosceptische partijen in het nieuwe parlement.

Anders dan in de meeste lidstaten, zetten eurosceptische partijen in België, net als in Nederland, een stap achteruit. De grote winnaar van de verkiezingen is de Nieuw-Vlaamse Alliantie, die als grootste uit de bus kwam bij zowel de Europese als Vlaamse en federale (Belgische) verkiezingen, die op dezelfde dag plaatsvonden. De vooruitgang van de N-VA ging vooral ten koste van Vlaams Belang en CD&V. Vlaams Belang boekt met slechts één zetel en 6,8% van de stemmen hun slechtste resultaat op Europees niveau sinds 1989, toen ze voor het eerst een zetel in het Europees Parlement haalden. VB zijn in het EP niet-fractiegebonden maar willen dit keer met de Wilders en Le Pen samenwerken. Lijst DeDecker, de klassiek-liberale partij die lid is van de ECR-fractie, wist in 2009 nog 7,3% en één zetel te halen maar deed deze keer niet mee aan de Europese Verkiezingen. Overigens won Guy Verhofstadt het grootste aantal voorkeurstemmen, maar zijn partij, Open-VLD, ging iets achteruit qua stemmen.

Luxemburg is waarschijnlijk nog eurofieler dan België. Er zijn een of twee partijen die soms eurokritisch kunnen zijn, maar die halen op Europees niveau geen zetels vanwege het kleine aantal zetels dat te verdelen is (6) en de resulterende effectieve kiesdrempel (nee, niet 16,7% maar ongeveer 11%). Daarom zijn er ook qua zetels geen verschuivingen, ook al won de Christelijk-Sociale Volkspartij een flink aantal zetels ten koste van de drie partijen van de huidige coalitie. Vorig jaar werd voor het eerst een regering zonder de CSV gevormd naar aanleidinv van vervroegde verkiezingen die plaatsvonden na een corruptieschandaal in Jean-Claude Junckers kabinet. Van de bonus die CSV bij deze verkiezingen heeft gekregen blijkt dat veel Luxemburgers dat schandaal vergeten zijn en juist enthousiast zijn over Junckers kandidaatschap voor het voorzitterschap van de Commissie.

Ook in Duitsland was er sprake van een kandidaatsbonus, in dit geval voor Martin Schulz van de Sociaal-Democraten. Maar een grotere vooruitgang werd geboekt door de gematigde eurokritische nieuwkomers, Alternative für Deutschland, die met 7% van de stemmen 7 zetels haalden. Dit is de eerste concrete doorbraak van eurosceptici in Duitsland; bij de Duitse verkiezingen van eind vorig jaar haalde AfD net niet de 5%-drempel. AfD zijn eigenlijk voorstanders van het Europese project, maar vinden dat de euro daar juist een bedreiging voor vormt; daarom willen ze Duitsland uit de eurozone halen, of misschien de euro opsplitsen in een noordelijke en zuidelijke variant. Ze hebben verklaard zich bij de ECR te willen aansluiten. De Duitse liberalen blijken hun vrije val voort te zetten; vorig jaar haalden ze nog 4,9%, nu was dat nog maar 3,3%. 

Verder heeft een proliferatie van partijen plaatsgevonden: zeven partijen hebben hun eerste zetel gehaald, niet omdat ze veel stemmen hebben gewonnen maar door het verdwijnen van de kiesdrempel. Die was bij de vorige verkiezingen nog 5%, werd verlaagd naar 3% na een uitspraak van het grondwettelijk hof, en werd een paar maanden geleden geheel ongrondwettelijk verklaard, waardoor de effectieve drempel nu onder de 0,5% ligt. De redenering van het hof was als volgt: omdat het Europees parlement geen regering moet ondersteunen, is er ook geen rechtvaardiging om kleine partijen te discrimineren vanwege stabiliteitsbevordering. De Freie Wähler en Piratenpartij hadden voor de verkiezingen al aangekondigd zich te zullen aansluiten bij ALDE en de Groenen/EVA, respectievelijk. De Tierschützpartij is minder eurosceptisch dan de Partij voor de Dieren, en gaat ook de Groenen/EVA in. De Gezinspartij is in sociale zaken zeer conservatief en wil dat beleid ook in Brussel promoten; eurosceptisch zijn ze niet, en het is moeilijk te zeggen of ze een fractie zullen vinden om in te zetelen en zo ja welke. De Ökologisch-Demokratische Partei (ÖDP) is conservatiever dan de naam suggereert, en ook veel eurokritischer dan de meeste groene partijen; de partij was tegen het Lissabon-verdrag en eist er een referendum over. Dat, samen met hun slechte relatie met de Duitse Groenen, maakt het niet vanzelfsprekend dat ze zomaar door de Europese Groene fractie geaccepteerd zullen worden, al zullen ze niet kieskeurig moeten zijn als ze groter dan de eurosceptische fracties willen blijven. De Neo-nazistische NPD zal om evidente redenen geen aansluiting vinden bij welke fractie dan ook. Als laatste heeft Die PARTEI een zetel gehaald. Als spotpartij zullen ze zich in het Europees Parlement vast thuisvoelen.

In Italië werd een grote overwinning behaald door de Democratische Partij (S&D fractie) van premier Renzi, die het met bijna 41% van de stemmen beter deed dan in de peilingen. Tevens maakte de wat meer eurokritische linkse lijst ‘Een Ander Europa’ een doorbraak, met 3 zetels. De uitslag was een klap voor Berlusconi's Forza Italia (EVP), die meer dan de helft van haar aanhang verloor en uiteindelijk slechts op de derde plaats eindigde. Met de ervaren eurosceptische regionalisten van Lega Nord (EFD) ging het ook slecht, wellicht door hun associatie met de politiek van Berlusconi. Echter, door de doorbraak van de Vijfsterrenbeweging, of MS5, maken eurosceptici een groter deel dan ooit uit van de Italiaanse delegatie in het Europees Parlement. MS5 is een populistische partij par excellence. Het werd in 2009 gevormd door stand-upkomiek Beppe Grillo, die de aanval inzette op de corruptie van de politieke elite van Italië. De partij is een enorm succes geworden, en haalde bij de nationale verkiezingen van 2013 ongeveer een kwart van de stemmen. Het politieke programma van de partij is relatief links en vooral gefocust op de aanpak van corruptie en het bevorderen van duurzaamheid en directe democratie. Voor de rest is hun beleid niet zo duidelijk, en eigenlijk alleen te extrapoleren uit Grillo's retoriek. De euro beschouwt Grillo in ieder geval als een economische ramp, en wil daarom een referendum over Italiaanse deelname aan de gemeenschappelijke munt. Grillo heeft inmiddels al gesproken met Nigel Farage over eventuele deelname aan de EFD-fractie. Of dat inderdaad gaat gebeuren, is niet duidelijk, maar de MS5 kan zeker tot de eurosceptische geluiden van het nieuwe parlement worden gerekend.

Terwijl geen van de rechtse Gaullistische partijen die deelnamen aan de EFD (Mouvement Pour la France en Debout la Republique) genoeg stemmen haalden voor een zetel, boekte de Front National een monsterzege: van 6,3% van de stemmen en 3 zetels in 2009 naar de eerste plaats met 24,8% en 24 zetels in 2014. Het is de eerste keer dat de partij de grootste is geworden op nationaal niveau. Drie jaar geleden heeft Marine le Pen het leiderschap overgenomen van haar vader, één van de meest beruchte extreemrechtse leiders van West-Europa, en met deze overwinning lijkt Marine nogal succesvol te zijn geweest in haar campagne van ‘de-demonisering’ van de partij. De FN is nu het voertuig geworden van Franse woede tegen de EU. 

Dit is deel I van mijn analyse. Deel II volgt binnenkort.