De toekomst van de Atlantische alliantie

Het geo-politieke machtsevenwicht in de wereld is bezig langzaam maar zeker te verschuiven, zowel in economisch als in politiek opzicht. De BRIC(S) landen komen op. Wat is de toekomst van de EU en hoe zal de relatie tussen de EU en de VS zich de komende jaren ontwikkelen?

In een interessant artikel deze week op de website van Die Welt gaat de Duitse hoogleraar Internationale Betrekkingen Thomas Straubhaar in op deze problematiek. Kort gezegd komen de stellingen van Straubhaar erop neer dat ook in een veranderende wereld de VS en de EU alleen door samenwerking de westerse waarden kunnen verdedigen. Zonder de Atlantische alliantie (met de NAVO als militaire poot), ziet hij de toekomst van de EU somber in. Het handelsverdrag TTIP, waarover nu veel te doen is, ziet Straubhaar als een lakmoesproef voor de toekomstige betrekkingen tussen de VS en de EU.

Verval van de liberale democratie in VS en EU
Hierover is natuurlijk veel te zeggen. Ik merk op de social media dat veel mensen, ook aan de rechterzijde van het politieke spectrum, in toenemende mate kritisch staan tegenover de EU en de VS. Dat is alleszins begrijpelijk en die gevoelens heb ik zelf ook. We leven in een tijdperk waarin veel zaken die vroeger vanzelfsprekend waren, aan het schuiven zijn geraakt. Denk maar aan de grote instabiliteit in het Midden-Oosten of aan de oorlogsdreiging in Oost-Europa, die deels veroorzaakt lijkt te zijn door knullig optreden van de EU. Ook de sterke achteruitgang van welvaart en koopkracht in de EU, de falende eenheidseuro en het verlies van soevereiniteit door de toenemende macht van EU-bureaucratie en ECB, geven de gemiddelde EU-burger een onbehaaglijk gevoel.

Ondertussen zien we aan de andere kant van de oceaan dat zaken ook niet meer zo stabiel zijn als ze ooit waren. De grote 'veranderaar' Barack Obama is in de praktijk een linkse knuffelaar gebleken met despotische trekjes en met een falend internationaal beleid. De VS is onder Obama uit de top-10 van economisch meest vrije landen gekelderd. Westerse waarden zoals economische vrijheid en een gezond ondernemersklimaat voor zowel grote als kleine bedrijven, worden tegenwoordig sterker belichaamd door staten als Hong Kong, Singapore of Australië, dan door de EU of de VS.

Sterker nog, het democratische systeem in de VS lijkt in verval te zijn en wordt uitgehold door toenemende polarisatie en ook door juridisering, waarbij allerlei minderheidsgroepen via de rechter hun positie verbeteren, terwijl de kwaliteit van veel overheidsdiensten in schrikbarend tempo verslechtert. De bekende socioloog Francis Fukuyama, die begin jaren negentig toen hij The end of history and the last man schreef nog een stuk optimistischer was over de liberale democratie, heeft de afgelopen tijd een boek en veel artikelen geschreven over dit verval van de Amerikaanse democratie en instituties. Ik heb hier vorig jaar een beschouwing aan gewijd op DDS.

Fukuyama wijst ook op een duivels dilemma: in sommige opzichten lijdt de VS juist aan een overmaat aan democratie, in die zin, dat allerlei special interest groups steeds sterker worden en door invloed bij de media en ook via de rechter de politieke agenda kunnen bepalen. Fukuyama vreest dat het democratische systeem in de VS daarom niet meer in staat is zichzelf te hervormen en dat dit alleen nog kan gebeuren door een externe kracht, of een externe dreiging.

TTIP als lakmoesproef
Te midden van deze zorgwekkende ontwikkelingen en uitholling van westerse waarden, is er een levendige discussie ontstaan over het handelsverdrag TTIP tussen de VS en de EU. Voorstanders zijn overtuigd van de voordelen en denken dat het verdrag economische groei en werkgelegenheid zal bevorderen, tegenstanders zeggen dat het tegenovergestelde het geval zal zijn en vrezen dat het verdrag zal leiden tot uitholling van nationale rechtssystemen, omdat multinationals te veel macht zouden krijgen. Ook vrezen zij voor commercialisering van de gezondheidszorg en bedreigingen voor de voedselveiligheid. Voorstanders brengen daar weer tegenin, dat er honderden van dit soort handelsverdragen zijn en dat de soep nooit zo heet wordt gegeten als deze is opgediend.

Zolang er nog geen concreet TTIP-verdrag is, vind ik het moeilijk hier een oordeel over te geven. Ik ben het eens met Thomas Straubhaar dat een mogelijke mislukking van TTIP een negatieve invloed zal hebben op de toekomstige relatie van VS en EU. Straubhaar heeft ook een punt wanneer hij stelt dat samenwerking van westerse landen – hoe zeer die misschien ook in verval zijn vanwege de hierboven genoemde ontwikkelingen – nog steeds onze enige kans is op een wereld, waarin individuele vrijheden en mensenrechten van doorslaggevende waarde zijn.

Als de Atlantische samenwerking verdwijnt en de EU geïsoleerd raakt, zal het makkelijker worden voor andere regeersystemen om op te rukken, zoals het reli-nationalistische en op persoonsverheerlijking gestoelde regeersysteem van Poetin, het éénpartijsysteem met een centraal aangestuurde economie zoals in China, of allerlei religieus geïnspireerde dictaturen in het Midden-Oosten. Dit gegeven noopt tot bezinning. Wat blijft er straks over van onze vrijheid als de klad komt in de Atlantische alliantie?