De magistrale bondigheid van F. Scott Fitzgerald

Klassieke literatuur heeft nog weleens het nadeel dat de schrijvers en hun magnum opus wereldfaam genieten, maar dat het daadwerkelijk lezen ervan beperkt blijft tot de verplichte boekenlijsten voor de middelbare school. Dit geldt met name voor de klassieke literatuur van voor de 20ste eeuw – denk aan Charles Dickens, Alexandre Dumas c.s. – maar wellicht ook voor de klassieke literatuur die de 20ste eeuw heeft voortgebracht. Titels als For Whom the Bell Tolls (Ernest Hemingway), The Grapes of Wrath (John Steinbeck) en Brave New World (Aldous Huxley) zijn alom bekend en zullen in vele boekenkasten terug te vinden zijn, maar wellicht minder vaak gelezen worden dan de alom aanwezigheid doet vermoeden. The Great Gatsby van F. Scott Fitzgerald (1896-1940) hoort ook zeker tot deze categorie.

Met de recente filmadaptatie van deze Amerikaanse literaire klassieker door regisseur Baz 'Moulin Rouge' Luhrmann is The Great Gatsby weer in de schijnwerpers komen te staan. Luhrmann tekent, met Leonardo DiCaprio als Jay ‘The Great’ Gatsby, voor een visuele over the top representatie van de roaring twenties in de Verenigde Staten (door Fitzgerald overigens betiteld als de Jazz Age) en levert een getrouwe verfilming af van het boek dat zelfs deels gebruik maakt van letterlijke citaten.

Met The Great Gatsby schreeft F. Scott Fitzgerald een bondige inkijk in het leven van de Amerikaanse jet set voor de crisis tijdens de zorgeloze jaren twintig en daarmee een klassieker van de moderne Amerikaanse literatuur. Alleen al vanwege de tot de verbeelding sprekende schrijfstijl is het meer dan de moeite waard om The Great Gatsby te lezen. Zo weet Fitzgerald prachtig de mijmering te beschrijven van de Nieuwe Wereld voordat deze ontdekt werd door Columbus en de basis legde voor de toekomstige almacht van de Verenigde Staten:

Op indrukwekkende wijze creëert Fitzgerald een tableau waarbij Gatsby's buurman en vriend Nick Carraway het tragische verhaal vertelt van zijn kennismaking en betrokkenheid bij het leven van de zeer welgestelde Gatsby die voor iedereen een fascinerend mysterie is. Gatsby bewoont een immens landhuis aan de kust van het (fictieve) plaatsje West Egg op Long Island voor de kust van New York. Tegenover West Egg is East Egg gelegen: de plek waar een nicht van Nick, Daisy, haar leven doorbrengt met haar zeer welgestelde man Tom Buchanan. Deze beide plaatsen zijn representatief voor de (nu in mindere mate nog steeds voortdurende) splitsing in de toenmalige Verenigde Staten tussen oud en nieuw geld. Dat is, zeker in Europees perspectief, een vreemd onderscheid. Maar zelfs in the land of opportunity bestaat een scheidslijn tussen de traditionele elite (nakomelingen van de Mayflower zeg maar) en de nieuwe rijken die door middel van hun rijkdom de oude elite op de hielen zitten. De geografische benamingen van beide plaatsen is daarbij niet toevallig: het Oosten van de Verenigde Staten is het klassieke, voormalig koloniale Amerika terwijl het westen the new frontier is. 

Nick blijkt – zonder het te weten – via zijn zeer bescheiden kleine woning aan de kust van West Egg de buurman te zijn van Jay Gatsby die in New York en omgeving bekend staat om zijn wekelijkse exorbitante feesten waar iedereen voor genodigd is. De verhalen over zijn afkomst variëren van licht afwijkend van de realiteit tot aan complete fictie (hij zou een neef van Kaiser Wilhelm II zijn). Fitzgerald laat her en der aanwijzingen achter die erop wijzen dat Gatsby zijn rijkdom vergaard heeft door bootlegging en vat daarmee de thematiek van de drooglegging en de romantiek van de Amerikaanse georganiseerde misdaad. Want Gatsby, in de woorden van Nick Carraway (!), komt er zonder meer sympathiek vanaf in dit boek, hoewel zijn lot dat niet is. Gatsby leren we kennen als een man die een groot deel van zijn leven ten dienste heeft gesteld van het opbouwen van een imperium met het oog om na zoveel jaren weer oog in oog te kunnen komen met de liefde van zijn leven, Daisy. Dezelfde Daisy die hij noodgedwongen uit het oog verloor, waarmee hij de weg vrijmaakte voor Tom Buchanan. Niet voor niets is het huis van Gatsby gesitueerd aan de andere kant van de baai waar het huis van Tom en Daisy is gelegen. Gatsby is gefixeerd op een groen licht aan het einde van de kade van het huis van Tom en Daisy, want het representeert zijn zichtbare doch onuitspreekbare liefde voor Daisy. 

Met dit gegeven creëert Fitzgerald een liefdesverhaal waarbij Gatsby zijn feesten organiseert in de hoop dat Daisy deze ooit zal bezoeken. Zij – zonder te weten wie Gatsby in realiteit is – doet dit niet en dit noopt hem Carraway te vragen een ontmoeting te arrangeren tussen Gatsby en Daisy, door haar te nodigen voor thee in Nicks bescheiden woning. De ontmoeting volgt en zal grote gevolgen hebben voor met name Gatsby. Tegelijkertijd speelt op de achtergrond de ontrouw van Tom die er een buitenechtelijke relatie op nahoudt met ene Myrtle Wilson, de vrouw van een garagehouder in het arme gedeelte tussen New York en Long Island: de valley of ashes. Dit is meteen het derde thema dat Fitzgerald aanstipt: de verschillen tussen rijk en arm in het land van de American Dream. Het lot van alle betrokkenen wordt verwikkeld met die van Gatsby en leidt tot een tragische climax. 

Het knappe aan dit boek is dat Fitzgerald ervoor waakt te veel woorden te gebruiken. Het boek is buitengewoon bondig en over ieder woord lijkt te zijn nagedacht. Dit vraagt overigens van de lezer om ook ieder woord aandachtig te lezen, want de schrijver zal niet snel iets twee keer zeggen of onnodig uitweiden. Door het verweven van thematiek en verbondenheid met het tijdperk van de roaring twenties schreef Fitzgerald de kwintessentiële Great American Novel. Een verhaal dat het verdient om nog steeds gelezen te worden en terecht geldt als een moderne klassieker.