De grenzen van Europa

Dat is in het kort gezegd de teneur van de reacties op de gebeurtenissen in Kiev, waar president Viktor Janoekovitsj op de vlucht werd gejaagd, en de Krim, waar Moskou met een al niet meer zo sluipende invasie bezig is. De EU moet zeker niet de indruk wekken daar aan het stoken te zijn, wat de Russen al weken beweren. Robbert de Witt, de verstandige chef Buitenland van Elsevier, vond het dan ook nodig om de liberale europarlementariërs Guy Verhofstadt en Hans van Baalen te kapittelen voor hun optreden in Kiev, waar zij de demonstanten op het Onafhankelijkheidsplein een hart onder de riem staken. Dat deden zij overigens op een moment (donderdag 20 februari) toen er nog geen overeenkomst over nieuwe verkiezingen was gesloten en er vele burgerdoden te betreuren waren. Inmiddels zijn we alweer tien dagen verder en is de situatie gevaarlijk geëscaleerd. Niet door het optreden van de EU, die nogal hulpeloos verklaringen aflegt, maar door het sinistere optreden van Vladimir Poetin, die zich eerst stil hield, maar nu toch zijn tanden laat zien. Achter de schermen lijkt er volop diplomatiek overleg tussen Moskou en de westerse landen te zijn, maar het Kremlin laat er geen misverstand over bestaan de Krim te beschouwen als het zeer nabije buitenland waar de rest van de wereld zich niet mee moet bemoeien.

Die overzichtelijkheid (de Krim als post-Sovjetprobleem) is tegelijk ook het ingewikkelde van het vraagstuk. Want de Sovjet-Unie mag dan eind 1991 op geweldloze manier langs de bestaande grenzen van de afzonderlijke Sovjetrepublieken uiteengevallen zijn, dat wil niet zeggen dat die grenzen het eeuwige leven hebben. Binnen de Russische federatie was er al gedonder binnen deelrepublieken en autonome regio's waar niemand vroeger ooit van gehoord had. Namen als Kabardino-Balkarië en Mordovië deden aan Kuifje denken, tot het in Tsjetsjeno-Ingoetsjetië ook echt verschrikkelijk mis ging. Sindsdien zijn de geopolitiek geschoolden onder ons op de hoogte van de toestand in Noord- en Zuid-Ossetië, nu een informele 'rode lijn' in de Kaukasus tegenover het pro-westerse Georgië, dat ook te kampen heeft met separatisten in Abchazië. In onze ogen allemaal wildemannen, al kan het geen kwaad eraan te herinneren dat Georgië, Azerbaidzjan en Armenië (waar het in 1988 in de enclaves Nachitsjevan en Nagorny Karabach als eerste begon te rommelen, conflicten die ook al in 1918-1920 speelden) geografisch tot Europa behoren. De Georgiërs en de Armeniërs zijn bovendien christelijk in een regio waarin het moslimterrorisme nogal fel is.

Als het aan ons in West-Europa ligt, brengt Moskou die hele lappendeken weer tot orde, desnoods met de knoet. Maar daar liggen nu wel onafhankelijke staten, met een eigen soevereiniteit, die niet zomaar mag worden geschonden. Daar zijn na de ontmanteling van de Sovjet-Unie internationale afspraken over gemaakt. Het Kremlin zal denken dat het Westen het zelf niet zo nauw neemt met de eerbiediging van het internationale recht, na interventies in Kosovo en Irak waar de Russen tegen waren. De inkt van het uitbreidingsverdrag van de NAVO naar Midden-Europa was in 1999 nog niet droog, of het Atlantisch Bondgenootschap begon met bombardementen op de Servische broeders in Belgrado, een grote Europese hoofdstad op de Balkan. Moskou kon toen alleen grommen (dat deed de Russische beer dan ook), maar verder weinig doen. Dat is nu op de Krim anders. Nu is de toeschouwersrol voor het Westen, wat bedriegelijk geruststellend is.

Want als Moskou op de Krim en in Oekraïne eigenmachtig en ongestraft kan optreden, komen ook de 'meer Europese' gebieden van de voormalige Sovjet-Unie in het vizier. Het is u misschien ontgaan, maar twee weken geleden verklaarde het parlement van de regio L'viv zich onafhankelijk van Kiev. De betekenis van deze daad is door de latere gebeurtenissen op de Maidan in de Oekraïense hoofdstad waarschijnlijk alweer achterhaald, maar Lviv (het vroegere Lemberg) is wel in allerlei opzichten een Europese stad (zie de foto van de Opera). Weliswaar is de samenstelling van de bevolking de afgelopen eeuw, toen de stad eerst deel uitmaakte van het Habsburgse Rijk, daarna van Polen, toen door de Russen en de nazi's werd bezet, daarna deel uitmaakte van de Sovjet-Unie en vanaf 1992 van Oekraïne, enorm veranderd. De Joden zijn er verdreven en uitgemoord, de Poolse inwoners verhuisden na inlijving door de Sovjet-Unie naar westelijker gelegen steden als Wroclaw (Breslau), dat voor de Tweede Wereldoorlog tot Duitsland behoorden. Het westelijke deel van wat nu Oekraïne is, hoorde tijdens het interbellum tot Polen; en de Boekovina tot Roemenië. Dat weten wij niet, maar dat weten zij daar wel.

Allemaal tot uw dienst, zult u zeggen, maar nog steeds geen EU-territorium. Verhofstadt en Van Baalen gingen in Kiev met hun beloften aan de demonstranten een land te ver. Maar pas op: de veiligheid van de Baltische staten is met het gerommel in de voormalige Sovjet-Unie ook in het geding, en die zijn wel EU-lid. Estland en Letland zijn al onderdeel van de eurozone, waarbij beide landen een aanzienlijk aantal etnische Russen onder hun inwoners hebben. Die zijn niet pro-Moskou, maar hebben wel hun klachten over discriminatie door de regeringen in Tallinn en Riga. Litouwen is wel EU-lid, maar heeft de euro nog niet. De hoofdstad Vilnius kreeg Litouwen als cadeautje van Stalin, die de Litouwers (die deels ook naar Siberië zijn gedeporteerd en tot in de jaren vijftig verzet bleven plegen tegen inlijving door de Sovjet-Unie) wilde paaien. Wilna, een schitterende cultuurstad, lag tijdens het interbellum in Polen, kende een grote Joodse bevolking (allemaal uitgemoord), en gold als een tweede Jeruzalem. Dat hele verschrikkelijke verhaal rust nu rustig en vredig op EU-territorium, maar daar moet niet in gestookt gaan worden. Door Moskou bijvoorbeeld, dat vlakbij met de regio Kaliningrad, het vroegere Königsberg, de stad van Immanuel Kant, ook nog een (maritiem) steunpunt heeft.

Het is een historisch wonder dat al deze gevoeligheden niet onmiddellijk opspeelden na de ineenstorting van het Sovjetcommunisme. Wij denken misschien dat dat daarom wel rustig zal blijven. Maar dat is helemaal niet gezegd. Met het gerommel in Oekraïne en op de Krim is ook de vroegere geopolitiek weer helemaal terug en staan allerlei formele en informele grenzen in Oost-Europa ter discussie. Dat gaat de EU, en dus ook ons, direct aan, omdat de Baltische staten, Polen en Roemenië EU-lid zijn, en er ook direct achter die grenzen gebieden liggen die een Europese herinnering hebben. De stad Lviv bijvoorbeeld, of Chernivtsi, het vroegere Chernovitz, de meest oostelijke stad in het Oostenrijks-Hongaarse Rijk.

Europa is daar mentaal en politiek schatplichtig aan, of u dat nu leuk vindt of niet. En anders zullen die landen en volken ons daaraan wel herinneren. Het is dus zaak dat de EU zich daarvan bewust wordt en dat de Europese landen een gezamenlijk standpunt vinden over hoe daar te handelen en wat hun belangen zijn. Onvermijdelijk wegen daarbij ook de gevoeligheden van direct betrokken en getraumatiseerde MOE-landen als Polen en Roemenië zwaar mee, veel zwaarder dan ze tot nu toe hebben gedaan. Ik zou zeggen: Henk & Ingrid, wen er alvast maar aan.