De Europese Unie is de Sovjet-Unie niet

Eurosceptici noemen de Europese Unie wel eens gekscherend de "EUSSR," daarmee verwijzend naar de oude Sovjet-Unie. Net als in het communistische rijk zou de Europese eenwording worden ingegeven door een universalistische, maar wereldvreemde ideologie. In beide is het politieke proces zwaar gebureaucratiseerd, waardoor ambtenaren meer invloed lijken te hebben dan volksvertegenwoordigers, en bemoeit de centrale macht zich overal mee. En, zo hopen zij die de term gebruiken wellicht, net als de Sovjet-Unie zal de Europese Unie op een dag uit elkaar vallen.

De vergelijking gaat niet geheel op. De Europese federalisten houden er misschien even utopische fantasiën op na als zij die droomden van een internationaal communisme, maar zullen niet zo snel tanks naar Londen sturen als het Verenigd Koninkrijk over een aantal jaren besluit uit de unie te stappen. Tevens waren de Sovjetleiders zo naïef niet. Uit naam van het internationale communisme werden verwante bewegingen in Derde Wereldlanden weliswaar gesteund, maar dat had meer met harde realpolitik te maken dan ideologie. De Sovjet-Unie van na de Tweede Wereldoorlog was nooit uit op een wereldrijk.

Dat is Europa ook niet, maar de Europese ideologie is dan ook bescheidener. Alleen landen die min of meer 'Europees' zijn, kunnen deel uitmaken van de unie. De communisten zagen geen enkele reden waarom niet de hele wereld communistisch zou kunnen zijn. De voorstanders van een groot en machtig Europa zien niet in dat hoewel de cultuurverschillen binnen Europa relatief klein zijn, ze te groot zijn om een Europese veelvolkerenstaat te vormen.

Daarin zit nog een verschil met de Sovjet-Unie. De communistische leer negeerde cultuurverschillen. Afkomst, religie en traditie deden er niet toe. Iedereen kon communist zijn. De Russen wisten wel beter. In de praktijk werd dan ook een actief nationaal beleid gevoerd. Oost-Europese landen bleven bestaan. Binnen de Sovjet-Unie kregen verschillende naties hun eigen grondgebied toegewezen waar ze hun eigen taal mochten spreken en het in stand houden van de eigen gebruiken door de staat werd aangemoedigd! De Russen beseften dat er niet zoiets bestond als een 'Sovjetcultuur'.

Vergelijk dat met de Europese propaganda. Hoe vaak moeten we niet aanhoren dat we een prachtige 'Europese cultuur' delen? Zelfs de grootste voorstanders van de Europese Unie lijken te beseffen dat dat zo'n beetje het enige is dat ons bindt, naast natuurlijk het simpele feit dat we dicht op elkaar leven. Maar er is geen één Europese cultuur. Een Duitser is geen Fransman en een Fransman is geen Pool. We hebben veel gemeen, maar zijn ook in veel opzichten verschillend. Daarom is het helemaal niet vreemd dat we enerzijds samenwerken waar dat voor de hand ligt, terwijl we de economische, culturele en politieke verscheidenheid die Europa rijk is anderzijds koesteren.

De Brusselse bemoei- en regelzucht doet af en toe sovjetesk aan. 'Ongekozen' commissarissen die voor een heel continent beleid maken, dat is toch zeker wel met de Sovjet-Unie te vergelijken? Tja, maar dan wel met het verschil dat niemand in Europa naar de Goelag verdwijnt als hij zich tegen dat beleid verzet. Ook is er wel degelijk democratische inspraak, zij het beperkt en soms indirect, en worden plannen zelfs onder druk van de publieke opinie ingetrokken. Wat 'Brussel' er niet van weerhoudt soms door te zetten, tegen de wil van de bevolking in. Maar dat maakt het nog geen autoritair bewind.

Ten slotte, de Sovjet-Unie ging na zeventig jaar ten onder. Zal het Europa net zo vergaan? Wie weet, maar het lijkt dat de wens hier vader is van de gedachte. Hoewel het onvermijdelijk was dat het communisme zou falen (het is immers een onmenselijk systeem dat nooit kon en nooit zal werken), was het opbreken van de Sovjet-Unie dat allesbehalve. Boris Jeltsin ging als president van de Russische deelrepubliek vooral akkoord met het opbreken van de Sovjet-Unie om Michail Gorbatsjov van de troon te stoten. Terwijl de Baltische staten de kans om afhankelijk te worden enthousiast aangrepen, zijn Kazachstan en Wit-Rusland tot op de dag van vandaag in feite Russische satellietstaten. De Oekraïne en de Centraal-Aziatische republieken nemen een onzekere middenpositie in. Zij willen niet vanuit Moskou worden overheerst, maar toch ook niet helemaal afstand nemen van Rusland.

Net als de Sovjet-Unie is de Europese Unie tot op zekere hoogte een kunstmatige constructie. De natiestaat, die in Europa uit een lange geschiedenis is voortgekomen en wel een geschiedenis van reeds bestaande volkeren, staat onder druk. Tegelijkertijd vervagen grenzen zonder dat het vanuit Brussel hoeft te worden opgelegd. En net zoals landen als Wit-Rusland en Kazachstan veel gemeen hebben met Rusland, kunnen Nederlanders prima overweg met de Duitsers en de Denen en de Zweden. Zo verschillend zijn we niet.

Net zoals deel van de Sovjet-Unie best had kunnen voortbestaan als een gemenebest zonder de onderdrukkende communistische ideologie, kan de Europese Unie een lang leven beschoren zijn als een vrijwillig statenverbond dat onderlinge cultuurverschillen, die van invloed zijn op de economie, laat voor wat ze zijn. Pas als de eurocraten dat niet accepteren en elk maatschappelijk verzet negeren, zijn ze inderdaad niet veel beter dan de leden van het Russische Politbureau.