Achterhuis heeft Rand niet goed gelezen

De Denker des Vaderlands wordt vandaag in het FD geïnterviewd over het kapitalisme en de vastgoedfraude. Hans Achterhuis ziet overeenkomsten tussen de roekeloze hebzucht van de zwendelaars en het onverbiddelijke vrijemarktdenken van Ayn Rand. "Geld," zegt hij, "is de maatstaf voor alles."

Achterhuis beweert dat Ayn Rand door "de meerderheid van de Amerikanen" als de grootste denker van de vorige eeuw wordt beschouwd. Dat is een wat dubieuze bewering. Ooit hebben Amerikanen in een peiling eens aangegeven Atlas Shrugged ("Atlas in Staking") als meest invloedrijke boek op de Bijbel na te beschouwen maar dat was twintig jaar geleden. Tevens is het lezende publiek niet representatief voor een hele bevolking maar Achterhuis zet toch mooi de toon: Rand is de bron van het Amerikaans hyperkapitalisme.

(Dat de kredietcrisis eerder door overheidsbemoeienis dan marktbewerking werd veroorzaakt, daar kunnen we nog over twisten. Achterhuis vindt het in ieder geval "gek" dat het vrijemarktdenken van Rand in opkomst is na een crisis die volgens hem door "de meest pure vorm van kapitalisme" (!) werd veroorzaakt.)

Ayn Rand werd in Rusland geboren maar verhuisde halverwege de jaren twintig naar de Verenigde Staten. Ze ontvluchtte het oprukkende collectivisme in haar thuisland maar maakte in Amerika al snel kennis met de niet veel minder socialistische politiek van Franklin Delano Roosevelt. De crisis van de jaren dertig en het falende overheidsbeleid zette haar aan tot het schrijven van twee romans waarvan de laatste, Atlas Shrugged (1957), als meest invloedrijke wordt gezien.

In haar boeken pleit Rand voor een rationeel egoïsme. Zij gelooft stellig dat wanneer mensen vrij zijn om hun eigen keuzes te maken zij geluk na kunnen streven terwijl collectivisme en etatisme de mens beperken en vernederen. Zij ageerde met name tegen de idee dat het individu ondergeschikt zou zijn aan de groep. In tegendeel: het individu en het individueel belang boven alles! 

Wat Achterhuis goed begrepen heeft is dat Rand "de groep" als een gevaar ziet. Haar helden zijn mannen en vrouwen "die de moed, het intellect en de mentale kracht hebben buiten de groep te staan en de groep tegen de spreken als dat nodig is." Achterhuis ziet daarin een sekte. "De gemeenschap in Rands utopie is vreselijk gesloten," zegt hij. Afvalligen worden buitengesloten. "In hun utopische gemeenschap draait alles om geld."

Dat is niet waar. Rand koos de dollar als symbool omdat met name economische vrijheden in haar tijd onder druk stonden. Geld vertegenwoordigt de vrijheid om te produceren en te handelen, zonder bemoeienis van de overheid en zonder jezelf tegenover "de groep" te hoeven verantwoorden. Dit ligt in lijn met de gedachte dat mensen het natuurlijke recht hebben om in hun eigen levensonderhoud te voorzien en het recht hebben om voor zichzelf te leven.

"Geld weggeven," zegt Achterhuis, "is absoluut uit den boze in de wereld van Rand. Delen met anderen is volstrekt irrationeel." Weer fout. Rand vond niet dat mensen enige morele plicht hebben om anderen te helpen maar de keuze staat hen vrij. Je moet mensen alleen helpen wanneer je gelooft dat ze het verdienen, zei Rand, en als je er zelf niet onder lijdt.

Altruïsme, waartegen Rand ageerde, eist het tegenovergestelde. Wanneer je een paar euro aan een bedelaar geeft is dat voor de meeste mensen geen offer. Volgens altruïsten is het daarom een betekenisloos gebaar. Rand vroeg zich af waarom het ethisch is om het geluk van anderen te dienen maar niet dat van jezelf.

"Afhankelijk worden van een ander is volgens Rand het grootste kwaad." Daarmee komt Achterhuis dicht in de buurt. Een groter kwaad is mensen die werken en productief zijn te dwingen de afhankelijkheid van anderen in stand te houden. Dat de helden in Rands romans zich daartegen verzetten vindt Achterhuis maar vreemd. Compromissen sluiten is namelijk onvermijdelijk. "Denk aan John Galt in Atlas Shrugged. Hij wordt gemarteld. Maar hij gaat niet door de knieën. Zelfs het laatste beetje dat hij over heeft, wil hij niet opgeven. Onmenselijk. In het echt bestaat dat niet. Mensen zullen compromissen moeten sluiten."

Ik vrees dat de heer Achterhuis zijn eigen "menselijkheid" op ons allemaal projecteert. Dat hij onder druk wellicht niet aan zijn principes vast zou kunnen houden wil niet zeggen dat alle mensen liever op hun knieën leven dan staande sterven. Het gedachtegoed van Ayn Rand is voor hem een dreiging. Zij spreekt het beste in de mens aan. Zij was ervan overtuigd dat in elk persoon een heroïsch potentieel schuilt. Zij wist dat elk mens een held kon zijn als hij zich van de juiste filosofie bedient. Misschien heeft Achterhuis daar per ongeluk overheen gelezen?

Ik denk het ook niet.

Foto: Life / Alfred Eisenstaedt