Turkije verscheurd door islamistische broederstrijd

Aan de ene kant staan Erdogan en de zijnen, aan de andere kant prediker Fethullah Gülen en diens organisatie.

Eerder deze week schreef onze eigen Herman Meijer al over een recent dictaat van premier Recep Tayyip Erdogan, waarmee hij gemengde studentenhuizen illegaal verklaart en private 'prep schools' voor universiteiten wil verbieden. Zulke huizen en scholen - waar jongens en meisjes met elkaar wonen en studeren - zouden in strijd zijn met de Turkse normen en waarden. Afschaffen dus.

Herman legde daarbij uit dat dit de zoveelste klap in het gezicht was van seculiere Turken; zij kregen wéér een op islamistische leest geschoeide wet voor de kiezen. Turkije islamiseert dus verder.

Hoewel dat een interessant perspectief op het verhaal is, is de kous daar niet mee af. Erdogan zette de aanval namelijk niet zo zeer in op seculieren, als wel op de islamistische Turkse prediker, Fethullah Gülen. 

Gülen is behoorlijk conservatieve moslim die een enorm zakenimperium (scholen, bouwbedrijven, media, en ga zo maar door) heeft opgebouwd. Hoewel Turks woont hij al jaren in Amerika: in de jaren 90 stond hij op het lijstje om gearresteerd te worden door de seculiere machtshebbers, in 2000 werd hij zowaar veroordeeld. Hij verkaste toen maar snel naar Penssylvania, waar hij nog steeds woont (hoewel in 2008 vrijgesproken).

Door de jaren heen heeft Gülen een enorme aanhang opgebouwd. Volgens de meeste kenners zijn er wereldwijd zo'n 3 tot 6 miljoen Gulenciler. Men heeft het al over één miljoen aanhangers van zijn gedachtegoed in Turkije alleen. Daar komen er nog eens miljoenen bij in andere delen van de wereld, die hij beïnvloedt heeft door zijn zakenimperium... of, in veel gevallen beter gezegd, door zijn scholenimperium.

Gülen heeft namelijk erg veel private scholen opgezet waar jongeren kwalitatief hoog onderwijs kunnen volgen. Met name de zogenaamde 'prep schools' (dersane), die dienen om jongeren klaar te stomen voor het toelatingsexamen van universiteiten, zijn erg populair en een grote bron van inkomsten voor Gülen. Daarnaast dienen Gülens scholen niet alleen om studenten op te leiden, maar ook om hen te beïnvloeden. Zoals aanhangers van Gülen zelf toegeven is er geen betere plek om talentvolle mensen aan je te binden dan op scholen en universiteiten. Om even duidelijk te maken hoe groot dat scholenimperium is:

Ja, dat leest u goed: zijn imperium is ergens tussen de 20 en 50 miljard dollar waard. Er staan scholen in Amerika, Turkije, Azië, Afrika en zelfs in Europa (ja, ook in Nederland); de Gülen-mensen hebben overal macht en invloed.

Toen de AK Parti in 2003 net aan de macht mocht snuffelen ontstond er meteen een bondgenootschap tussen de partij van Erdogan en de Gülen-beweging. Ze deelden immers min of meer hetzelfde doel: Turkije islamiseren. Of, zoals ze zelf zouden zeggen: 'het totalitaire regime van seculieren verbreken.'

Door de jaren heen zijn ze daar wondergoed in geslaagd, niet in de laatste plaats doordat Gülen-aanhangers infiltreerden in de politie, het onderwijs, en de rechtbanken. De Ergenekon-zaak, die zogenaamd gericht was tegen militairen die een coup voorbereidden, werd bijvoorbeeld uitgevoerd door Gülenciler. Ondertussen won Erdogan verkiezing na verkiezing, waardoor hij een deel van het ambtenarenapparaat kon overnemen (samen met Gülen, trouwens) én het leger, waar die hard AKP'ers het tegenwoordig voor het zeggen hebben.

Het afgelopen jaar is er echter iets misgegaan: het bondgenootschap is door beide partijen opgezegd. Hoe en waarom is niet helemaal duidelijk, maar het kan er iets mee te maken hebben dat een aanklager, die een aanhanger van Gülen is, een onderzoek wilde verrichten naar Hakan Fidan, Erdogans vertrouweling en baas van de geheime dienst. De premier liet dat niet toe en voelde zich bedreigd, terwijl Gülen en co. boos waren dat ze problemen in de overheid zelf niet mochten aanpakken.

Sindsdien is de strijd tussen Gülen en Erdogan steeds openlijker gevoerd. Beide heren proberen hun eigen macht te vergroten ten koste van de ander. Het is een machtsstrijd pur sang.

De twee worden steeds agressiever en, voor elkaar en zichzelf, gevaarlijker. Het verbod op gemengde studentenhuizen én met name op private 'prep schools' was een aanval van Erdogan op Gülen. De prediker kreeg opeens een enorme klap te verwerken: als zijn scholen worden gesloten loopt hij niet alleen een significante bron van inkomsten mis, maar dan verliest hij ook meteen één van de effectiefste methoden om jongeren te indoctrineren met zijn gedachtegoed. En dat pikt de man die vrienden heeft zitten bij de rechtbanken, het OM en de politie niet. 

Nadien zetten Gülen-kranten (waaronder bijvoorbeeld (Today's) Zaman) ineens de aanval in op Erdogan, de man die ze een paar jaar geleden nog ten koste van alles beschermden. Ze bekritiseerden hem voor de manier waarop hij de Gezi Park-demonstranten aanpakte, en natuurlijk voor zijn gebrek aan respect voor de vrijheid van de pers. De Gülen-beweging wil weliswaar macht voor islamisten, maar ze zijn er - zeggen ze zelf - niet op uit om een waar regime te vestigen. Dat is natuurlijk nogal lachwekkend gezien hun betrokkenheid bij de Ergenekon-zaak en vergelijkbare zaken, maar soit.

Door die aanvallen zag Erdogan zijn positie opeens flink verzwakken, niet in de laatste plaats doordat prominente leden van de AK Parti de kant van Gülen kozen. De premier pikte dat niet en gelaste een grote schoonmaak van het ambtenarenapparaat: alle Gülen-aanhangers moesten eruit. 

Waar hij blijkbaar niet op had gerekend is Gülen dat niet zomaar zou accepteren. Zijn beweging besloot nog harder terug te vechten, wat eerder deze week in de arrestaties resulteerden van vier zonen van ministers in Erdogans kabinet en van verscheidene aan de premier gelieerde zakenmensen. Die arrestaties werden opgezet door aan Gülen gelieerde aanklagers en politiebonzen. Direct na de arrestaties werden er foto's online gezet van de slaapkamers van de geliefde zonen, waar enorme bakken met geld stonden. Erger is, wellicht, dat de onderzoekers ook in de richting wijzen van bepaalde ministers zelf.

Zoals we onderhand gewend zijn van Erdogan zorgden die arrestaties er niet voor dat hij zich terugtrok, maar hij nóg feller werd. In de laatste paar dagen heeft hij bijna alle aanklagers, onderzoekers en politiebazen - die dus bij Gülen horen - van hun corruptiezaken gehaald en vervangen door mensen die loyaal zijn aan hem. Ook zegt hij dat het een "smerige zaak" is die stinkt.

Dit heeft voor veel kritiek gezorgd in de media en de politiek; mensen hebben het gevoel dat de premier deze corruptiezaken onder het tapijt probeert te vegen, terwijl de gemaakte foto's van schonendozen vol geld toch echt duidelijk maken dat er iets aan de hand is. Geen wonder dus dat de oppositie er bij de regering op aandringt om de immuniteit van de vier betrokken ministers in te trekken.

Vooralsnog heeft het er alle schijn van dat Erdogan niet eens bijna van plan is om een stapje terug te doen en de oude onderzoekers hun werk te laten doen. Hij ziet dit als een strijd tussen hem en Gülen - wat het ook is - die hij moet winnen als hij de volgende president van Turkije wil worden (en daarna lekker in vrijheid wil leven). Zoals hem eigen is doet hij er alles aan om die strijd dus ook te winnen. Als dat betekent dat het halve land figuurlijk moet branden, het zij zo.

Aangezien de Gülen-beweging begrijpt dat zij niet langer macht zullen hebben als Erdogan wint, zijn zij ook niet van zins om op te geven. De enig mogelijke conclusie is dan ook dat het er de komende weken en maanden waarschijnlijk nog veel harder aan toe zal gaan in Turkije. Houd deze plek dus in de gaten. Zoals u gewend bent van ons zitten we er bovenop en zullen we op de hoogte houden van de laatste ontwikkelingen.

Als u op de hoogte wilt blijven van de meest recente ontwikkelingen in Turkije adviseer ik u om mijn Twitter tijdlijn te volgen en / of om de websites van Hürriyet Daily News en Today's Zaman in de gaten te houden.