Speciaal voor NRC-columnist Bas Heijne: liberalisme voor beginners

NRC-columnist Bas Heijne verwijt Jeanine Hennis-Plasschaert onvoldoende liberaal besef. Spijtig genoeg blijkt zijn eigen kennis van het liberalisme (en de Verlichting) gebrekkig. Zo schrijft Heijne (in reactie op Hennis-Plasschaerts inmiddels beruchte pleidooi voor meer laïcisme):

Wat Heijne hier zegt, is dat door een ambtenaar gedurende werktijd te verbieden om uiting te kunnen geven aan zijn levensovertuiging je die ambtenaar niet als individu zou erkennen. Gericht jegens een liberaal is dit een ernstig verwijt. Uitgangspunt van het liberalisme is nu eenmaal het individu. Een maatregel die een persoon niet als individu erkent, druist dus tegen het fundament van het liberalisme in.

Heijne maakt echter de fout om individualisme in de zin van respect voor ieder mens als individu (de Engelse, Verlichte, invulling van het begrip) te verwarren met individualisme in de zin van zelfverwezenlijking (de Duitse, Romantische, invulling van het begrip).

Het enige wat een verbod op zichtbare religieuze symbolen voor representatieve ambtenaren zou betekenen, is een inperking van de individualiteit in Romantische zin. Dit is echter in het geheel niet vreemd, laat staan niet-liberaal.

Zelfverwezenlijking is iets dat thuis hoort in het private domein. Dat je baan toevallig bijdraagt aan die zelfverwezenlijking kan wel zo zijn, maar het is niet zo dat de werkgever (in dit geval de staat) de baan zo moet inrichten dat de werknemer daarin uiting kan geven aan zijn individualiteit. Met name voor de staat, met al zijn macht, is het belangrijk dat die zo neutraal - lees: eenvorming - mogelijk naar buiten toe optreedt. Daarbij horen geen hanenkammen, neuspiercings, keppeltjes, hoofddoekjes et cetera. Wie niet bereid is de eigen individualiteit gedurende werktijd opzij te zetten, moet zich dan ook nog maar eens heel goed afvragen of hij wel geschikt is als ambtenaar.

Dit is echter niet de enige wijze waarop Heijne blijk geeft een gebrekkig besef te hebben van de liberale traditie. Verderop schrijft hij namelijk:

Wat Heijne hier stelt is dat liberalen zich verre van enige culturele eigenheid moeten houden. Dit is een veelgehoorde fout, die in feite neerkomt op het aan het gehele liberalisme toeschrijven van een cultuurrelativistische houding.

Had Heijne echter eens wat van de vermaarde liberale filosoof Adam Smith gelezen, dan had Heijne geweten dat ook liberalen zich sterk mogen, misschien zelfs wel moeten, maken voor de eigen cultuur. (Nog even daargelaten of Hennis-Plasschaert dat daadwerkelijk heeft gedaan.)

In The Theory of Moral Sentiments beschrijft Smith namelijk hoe mensen iets van zichzelf in anderen moeten kunnen herkennen, iets eigens als het ware, waardoor zij een bepaalde mate van verwantschap met elkaar voelen. Op het moment dat bepaalde mensen zich dusdanig ontwikkelen dat er van wederzijdse herkenning geen sprake meer kan zijn en de verschillen tussen mensen als het ware onoverbrugbaar worden, neemt de kans op intolerantie en gewelddadigheden toe. Het in stand houden van een bepaalde cultuur waarbinnen individuen worden opgevoed, is dus van essentieel belang - ook, of misschien wel juist, voor liberalen.

Enfin, het lijkt mij verstandig als Bas Heijne eerst wat boeken openslaat (en leest!) vooraleer hij weer met verwijten over andermans al dan niet gebrekkige liberale besef gaat lopen rondstrooien.