Referenda getuigen vaak van minachting voor het volk

Gisteren vond er in het oostelijk deel van Oekraïne, geconcentreerd rond de mijnwerkersstad Donetsk, vroeger Stalino geheten, een door pro-Russische separatisten inderhaast georganiseerd referendum plaats. Zelfs Vladimir Poetin had er vorige week zijn handen vanaf getrokken en sprak van een domme zet. Van Poetin kun je veel zeggen, maar niet dat hij dom is. Hij wilde eerst zorgvuldig de uitslagen bestuderen voor hij met een verklaring zou komen. In Donetsk laten die niets aan duidelijkheid (en leugenachtigheid) te wensen over. 89,7 procent van de opgekomen kiezers heeft voor onafhankelijkheid gestemd. In de stad Lugansk was de score volgens berichten in de FAZ zelfs 96 procent. Dat zijn de vertrouwde Sovjet-uitslagen. Inmiddels heeft het Kremlin laten weten de 'wil van het volk' te respecteren. Zo zorgvuldig gaat dat dus.

Dat er geen onafhankelijke waarnemers bij het referendum waren; dat de stembussen doorzichtig waren; dat je makkelijk vele keren kon stemmen; dat de (weinige) stemburo's werden bewaakt door stevige jongens met bivakmutsen; dat het buitenland van schertsverkiezingen sprak; dat er geen eerlijke campagne kon worden gevoerd; dat Moskou de geest van de afscheiding zelf niet meer terug in de fles krijgt en de Donetsk-republiek anders dan de Krim niet werkelijk lijkt te willen inlijven - het ligt achter ons en heeft voor nieuwe feiten gezorgd. Hoe voldongen die zijn, staat nog te bezien. Maar er zal in de politiek van de straat en de propagandaoorlogen om gevochten gaan worden. Het volk heeft gesproken. Dat wil zeggen: het volk dat zich door de organisatoren van het referendum liet mobiliseren. De rest deed niet mee. Erger, van het volk van novorossiya had tot Poetin er kort geleden over begon niemand gehoord. Wat sympathisanten in het Westen niet zal verhinderen te roepen dat de afscheiding legitiem is en er in het oostelijk deel van Oekraïne tenminste een referendum is gehouden. Kom daar bij ons eens om, in dat monster van de EUSSR.

Het laat weer eens zien hoezeer referenda een middel zijn voor populistische politiek. We zien ze vooral bij zogeheten afscheidings- of toetredingskwesties. Dan zijn ze praktisch altijd doorgestoken kaart. Dat was zo op de Krim, en dat was zo in Donetsk. Dit type 'volksraadplegingen' heeft een sinistere geschiedenis. Alleen in landen met een democratische traditie en een overheid die zich aan de spelregels houdt, kun je zulke referenda houden. Maar anders zijn ze altijd een instrument in dienst van de (nieuwe) macht die om legitimiteit verlegen zit. Referenda zijn een uitkomst voor dictators en 'sterke mannen' die een nieuw staatsbestel willen doorvoeren en zich daarvoor omwille van de historische continuïteit op eerdere glorieuze tijden beroepen. Dat was al in de negentiende eeuw zo. Denk aan Napoleon III, het neefje van de echte Napoleon, die in 1851 in Parijs een staatsgreep pleegde en die door een volksraadpleging liet goedkeuren.

Honderd jaar later waren zulke plebiscieten een inspiratie voor Charles de Gaulle, de oprichter van de Franse Vijfde Republiek, die in een sterk presidentieel bestuur voorzag. De Gaulle was een legendarische figuur van een zeldzame morele statuur die zelf vaak 'nee' tegen de buitenwereld zei. Zijn onkreukbaarheid staat buiten kijf. Maar in referenda hoorde hij graag het Franse volk als vrije burgers 'ja' tegen zijn voorstellen zeggen. Toen dat volk in 1969 aarzeling vertoonde over zijn aanblijven, stapte hij onmiddellijk op. Verder hebben we ervaring met referenda over Europa, een project-in-wording, waarvan de identiteit nog niet vaststaat. Hoewel die volgens de democratische regels van de kunst zijn verlopen, was het altijd de bedoeling dat die in een 'ja' zouden resulteren. Het 'nee' mag niet, anders moet de stemming opnieuw (zoals na het Deense 'nej' tegen het Verdrag van Maastricht in juni 1992). Maar net als de Fransen hebben de Denen ervaring met referenda en laten zij zich niet zo snel zand in de ogen strooien. Voor Nederland ligt dat anders.

Vaak wordt gedacht dat het organiseren van een referendum een middel is om vertrouwensverlies bij het volk terug te winnen. Dat is een denkfout. Referenda kunnen niet anders dan reeds aanwezige tegenstellingen binnen de bevolking weerspiegelen, waardoor er altijd teleurgestelde kiezers (de verliezers) zullen zijn. Want het gaat niet alleen om het spel, maar vooral om de knikkers, zeker als de inzet hoog is. Daarom is de kans groot dat referenda bestaand vertrouwensverlies vergroten en de bevolking het gevoel geven door de politieke elites bij de neus te zijn genomen. Zie het Nederlandse referendum tegen de Europese Grondwet in 2005. Dat is koren op de molen van populisten.

Waar de meeste referenda in West-Europese democratieën al een nare smaak in de mond achterlaten, is dat in het Wilde Oosten (waar Oekraïne onderdeel van uitmaakt en het op Europa gerichte westelijke deel graag aan wilde ontsnappen) helemaal het geval. In Donetsk en omstreken vond een klucht plaats die de gemoederen nog meer zal verhitten. Referenda zijn politiek van de straat, waar volkshitsers vrij spel hebben, terwijl parlementen keurig geordende instellingen zijn waar je op je woorden moet letten en niet anoniem te werk kunt gaan. Referenda leiden bovendien al snel tot minachting van het volk, zeker als de uitslag niet bevalt. Op twee manieren: bij de elites, die weer eens bevestigd worden in hun idee dat het volk dom is en beter buiten de besluitvorming kan worden gehouden. En bij demagogen en volksleiders, die het volk slechts aanroepen voor zover dat goed is voor hun eigen machtsbasis en sowieso van mening zijn dat een flink deel van het volk uit verraders en onderkruipers bestaat.

Dat het volk dom is, vinden bijna alle politici, niet alleen de elitaire, maar vooral diegenen die het volk het best menen te kennen. Dat vond niet alleen Stalin, een sluwe machtspoliticus vol achtervolgingswaan die miljoenen slachtoffers maakte (ook onder medestanders). Zulk dédain, vaak gevoed door wantrouwen, komt zelfs in de beste democratieën voor. Ook in Nederland hebben we een eenmanspartij die ondanks alles in de peilingen mag rekenen op de steun van meer dan een miljoen mensen. Dat gebeurt willens en wetens, alsof hij de messias zelf is. Geen wonder dat die vrijheidsleider dan gaat denken dat het volk een beetje dom is. Wat we trouwens ook bij koningen, keizers en admiraals zien. En bij dictators als Poetin, die het referendum in Donetsk eerst dom vond en nu weer zegt 'de wil van het volk' (dat volgens de laatste berichten geen onafhankelijkheid, maar aansluiting bij Rusland wil) te respecteren. Want het volk, dat is Hij.