Naakte keizers in dure kleren

De dagen rond Kerstmis lenen zich uitstekend voor enige bezinning. Contemplatie zo u wilt. En ofschoon sommigen, zich richtend tot de natie, zorgvuldig vermeden aan enige zelfreflectie te doen, wil ik juist wel een moment stil staan bij de wereld waarin we nu leven: het Avondland 'Europa', waarover ik al zoveel heb geschreven. Hier en elders. Maar nu eens een keer niet over de eurocrisis, maar over de Europese cultuur zelf.

Veel burgers zijn bezorgd over hun toekomst. Zij leven in onzekere tijden. Velen verkeren in de veronderstelling dat alles boven hun hoofden wordt bedisseld. Velen vragen zich af of hun baan, hun geloof, ja zelfs hun vrijheid op het spel staan. Ons staatshoofs sprak in haar Kerstrede de zalvende woorden:"verbeter de wereld, begin bij jezelf". Geloofwaardig ? Ik heb zo mijn twijfels.

Nu wil ik het niet specifiek hebben over de Kerstrede van Hare Majesteit en al helemaal niet over de vraag of deze integer of hypocriet genoemd kan worden, maar ik wil u, lezer, wel deelgenoot maken van enkele contemplaties over deze tijd waarin we nu leven. Wat zijn de peilers waarop het moderne Europa rust? Waar komen we vandaan? En, misschien belangrijker nog, waar gaan we naartoe?

Wie kijkt naar het Europa van na 1945 kan constateren, dat in de ruim 65 jaar die er sedertdien verstreken zijn het nodige is veranderd in de Oude Wereld.

Traditionele zekerheden zoals die door de Kerk werden aangeboden zijn verwaterd: het CDA loopt leeg. Maar ook het traditionele socialisme staat onder druk. De Partij van de Arbeid dreigt haar positie als belangrijkste socialistische politieke partij te verliezen aan de anti-Europeanen van de SP. Het kan verkeren.

Welke denkrichtingen zijn bepalend geweest voor de totstandkoming van het moderne Europa? Vaak wordt gesteld dat de basis van onze cultuur wordt gevormd door de joods-christelijke en humanistische tradities. Maar is dat wel zo?

Voor een deel wel, maar zeker niet uitsluitend. Het Verlichtingsdenken heeft bij de vorming van de Europese natiestaat minstens zoveel, zo niet meer, bijgedragen.

De essentie van het Verlichtingsdenken was, dat zij de rede centraal stelde in het verklaren van de wereld. Een optimistische levensvisie met de mens als hoeder van zijn eigen lot. Geloof in vooruitgang, vertrouwen in de de natie-staat, een de-enchantment of the world, het ter discussie stellen van het primaat van religie.

Resulterend in de scheiding tussen Kerk en Staat, nadruk op religieuze tolerantie en een centrale rol voor de ratio om de wereld om ons heen te verklaren. Het bekende 'sapere aude!' werd symbolisch voor het Verlichtingsdenken. En natuurlijk kon het niet anders dat hierop een reactie moest komen.. En die kwam er ook.

Door Horkheimer en Adorno, beter bekend als de grondleggers van de Franfurter Schule, in hun Dialektik der Aufklärung. Hierin wordt getracht om de rol van de ratio als verklaring van de wereld te marginaliseren en de'mythische' dimensie in het bestaan terug te brengen. Helaas heeft de Frankfurter Schule een dominante plaats verworven in het denken over mens- en maatschappij in het huidige Europa. Om nog maar te zwijgen over de post-modernisten, die eigenlijk beter anti-modernisten zouden moeten worden genoemd.

De Frankfurter Schule en later de post-modernisten bekritiseerden het Verlichtingsdenken, die zij verweten 'de mythe' uit het menselijk bestaan te hebben gehaald. Holisten als Gregory Bateson en de Amerikaanse cultuur historicus Morris Berman (The re-enchantment of the world, 1981) hebben pogingen ondernomen om beide werelden met elkaar in overeenstemming te brengen en zelfs vrij recent nog kwam cultuurfilosoof Charles Taylor nog met een poging beide werelden te verbinden. Echter, in mijn opinie zijn het allen naakte keizers in dure kleren. Immers, onze ratio biedt het beste wapen tegen obscurantisme, bijgeloof, religieus fanatisme en nationaal-socialistische waandenkbeelden.

De Franse natuurkundige Alan Sokal, bekend van diens wereldberoemde hoax*, heeft samen met diens Belgische collega Jean Bricmont op onnavolgbare wijze de vloer aangeveegd met het relativerende denken van de Frankfurter Schule en de Post-Modernisten (zie: Impostures intellectuelles A. Sokal, J. Bricmont, Odile Jacob, oktober 1997).

Ik beveel iedereen aan dat boek te lezen. Er is een goede Nederlandse vertaling beschikbaar: 'Intellectueel Bedrog', Postmodernisme, wetenschap en antiwetenschap,uitgegeven bij Uitgeverij EPO te Antwerpen en De Geus te Breda.

Wie de werken leest van Marcuse tot Habermas of van Adorno tot Feyerabend, of zelfs van Weber en Foucault, telkens valt het wollige, onheldere taalgebruik op. Helder denken is helder schrijven. Zou je denken

Ook het hele huidige ecologische denken, die ik karakteriseer als de 'groene revolutie', komt mede voort uit diezelfde verwarde koker van de Frankfurter Schule en Post-Modernisten. Met verstrekkende politieke gevolgen, zoals we ook gisteren weer eens hebben mogen constateren.

Ik citeer Sokal maar eens: 'Indien intellectuelen, en in het bijzonder die van links, een positieve bijdrage willen leveren tot de ontwikkeling van de maatschappij, dan kunnen ze dat vooral doen door een onderzoek van het aanwezige gedachtegoed en een de-mystificatie van het dominante vertoog: niet door het uitvinden van hun eigen mystificaties. Een gedachte wordt niet 'kritisch' door zichzelf zo te noemen, maar op grond van haar inhoud' (Intellectueel Bedrog, pag. 201).

De huidige moderne tijd kenmerkt zich door overweldigende hoeveelheden informatie, die met de snelheid van het licht de wereld overgaan. Dit fenomeen is betrekkelijk nieuw en nooit eerder in deze schaal vertoond in de wereld. Zoals alles kan dit ten goede en ten kwade aangewend worden. De tijden dat een institutioneel geloof de mensen dom kon houden door de waarheid te verbloemen zijn gelukkig afgelopen, maar wie kijkt hoe de nieuwe bureaucratische elite probeert de massa knollen voor citroenen te verkopen waant zich somtijds terug in De Middeleeuwen.

Graag citeer ik in dit verband de Engelse Verlichtingsfilosoof John Locke over de volkssoevereiniteit:

"Wanneer de instanties door een slecht bestuur hun recht en hun macht verbeuren, dan keert de hoogste macht bij de gemeenschap terug, en het volk heeft het recht soeverein te handelen en de wetgevende macht zelf uit te oefenen of een nieuwe regeringsvorm op te richten, en de hoogste macht - die het volledig en onbeperkt bezit - in nieuwe handen te leggen, geheel zoals het volk wil" (Two Treatises of Government, 1690, vertaling: P. Van de Meerssche e.a., De 19de en 20ste eeuw. Deel 1. De Westerse samenleving. Reeks documentatiemappen geschiedenis en maatschappij. Antwerpen, De Nederlandsche Boekhandel, 1985, blz. 10).

Misschien dat Barroso, Van Rompuy en consorten zich deze simpele woorden van Locke zich nog eens herinneren zullen, voordat zij 500 miljoen mensen in een fuik laten zwemmen waaruit terugkeer nauwelijks mogelijk is.

* De Sokal-affaire betrof een hoax. Sokal stuurde een nepartikel, doorspekt met onzinnige redeneringen en pseudo wetenschappelijk jargon, naar het Amerikaans academisch tijdschrift Social Text. Sokal wilde, bij wijze van experiment, te weten komen of een goedgemaakt maar compleet onzinnig artikel gepubliceerd zou worden in een postmodern tijdschrift als het a) goed zou klinken, en b) de redactieleden zou flatteren met ideologische maar holle concepten. Het artikel werd, in 1996, inderdaad gepubliceerd en veroorzaakte veel verontwaardiging in de internationale academische wereld, die jaren later nog voelbaar was. (bron: Wikipedia)