Land waar het leven goed is

Vorig jaar heb ik een toespraak geschreven voor de leider van het CDA-Na-Doorstart. Ik was blij verrast om te zien dat CDA-leider Van Haersma Buma op het CDA-congres van afgelopen zaterdag een hoofdgedachte uit dat verhaal heeft overgenomen: hij laat zien dat we niet alles kunnen verwachten van marktwerking en ook niet van de overheid en dat we meer moeten terugvallen op maatschappelijke verbanden die hun eigen verantwoordelijkheid nemen. Vervolgens noemt Buma zeven speerpunten (ten onrechte aangeduid met het woord principes – het CDA weet kennelijk niet meer wat principes zijn, en ook ontbreekt elke verwijzing naar de christelijke wortels van het CDA). De speerpunten zijn op zich niet verkeerd, maar hij werkt niets uit en daardoor heeft hij geen alternatief voor het beleid van VVD en PvdA, met name geen uitweg uit de crisis. Die had ik wel in mijn verhaal. Daarom hieronder nog een keer mijn toespraak. Ik nodig de heer Buma of zijn opvolg(st)er van harte uit deze integraal over te nemen.

Het leven is goed in Nederland. Zeker vergeleken met andere landen in de wereld. Maar dit goede leven wordt bedreigd. De financiële crisis heeft geleid tot een economische crisis en die tot een politieke crisis. Vooral zwakken zijn de dupe: kinderen, ouderen , gehandicapten en zieken, en ook: milieu, natuur en cultuur en, op wereldschaal, de armen.

Het liberalisme dacht dat dat de vrije markt problemen zou oplossen. Maar bedrijven op die wereldmarkt zijn uit op financieel gewin. Niet op ons welzijn of duurzaamheid. Geld flitst naar plaatsen waar het het hoogste rendement oplevert. Bovendien, we denken dat we vrije keuzes maken, maar we worden in feite gemanipuleerd door geraffineerde marketingmethoden. Hier liggen oorzaken van problemen, geen oplossingen. Het socialisme wilde solidariteit. Mooi, maar het verwachtte te veel van de overheid. Die werd te groot en gaf te veel uit. En nu zou de Europese overheid uitkomst moeten bieden. De grauwsluier van het Europese gemiddelde, daar worden we alleen maar minder van. En concentratie van macht leidt tot misbruik van die macht. Ook geen oplossing dus.

Wie heeft een antwoord? Abraham Kuyper! Hij ontwikkelde een maatschappijmodel waarin er naast overheden en bedrijven een verscheidenheid van andere verbanden is, zoals zorginstellingen, scholen en woningbouwverenigingen. Deze staan niet boven elkaar, maar naast elkaar. Elk met een eigen verantwoordelijkheid. Elk kan een organisatievorm kiezen die past bij haar karakter. Elk is beperkt, ook de overheid. Zij zorgt primair voor een rechtsstaat, waarbinnen al die verbanden gezond kunnen functioneren en niet over elkaar gaan heersen. Zo wordt macht gespreid en is er ook minder kans op misbruik van macht. Dit model is nationaal bruikbaar, maar ook Europees.

Wordt zo dan een heilstaat bereikt? Die illusie had Kuyper niet. Hij zag de macht van het kwaad, in onszelf en in de maatschappij. Die bestaat ten diepste uit het niet erkennen van God als de Schepper. Onze verantwoordelijkheid is in de eerste plaats om antwoord te geven aan Hem die juist verlangt naar een aarde waar het leven goed is. Waar dat besef ontbreekt worden ook minder vruchtbare wegen ingeslagen, tot grof machtsmisbruik aan toe. Zelfs in de kerk. Betere organisatiestructuren bieden dus geen garanties op succes, maar nodigen wel uit tot verantwoord handelen en verkleinen zo de kans dat het misgaat. Wat betekent dit dan voor de organisaties die ons goede leven nu juist bedreigen – op winst beluste ondernemingen en de Europese Unie?

De essentie van een bedrijf is niet het maken van winst, maar het leveren van producten en diensten aan een klant die daarmee wordt geholpen en het verschaffen van werk en inkomen aan werknemers. Er zijn organisatievormen die dit stimuleren en waarin dus de zeggenschap en het eigendom voor een belangrijk deel liggen bij klanten en/of medewerkers. Dan staan continuïteit en goede dienstverlening voorop. Op dat laatste zullen de bedrijven dan moeten concurreren. Geldhandel zonder verantwoordelijkheid heeft afgedaan, dus de beurs van Amsterdam gaat dicht.

De Europese Unie is opgericht om oorlog te voorkomen door economisch van elkaar afhankelijk te worden. Dat is gelukt en dat is iets om dankbaar voor te zijn. Echter: zij is naar Frans model gevormd en daardoor heeft haar macht zich uitgestrekt naar steeds meer geledingen van de maatschappij. Dat houdt niet op, de eenheidsmunt vereist nu ook centraal fiscaal, sociaal-economisch en industriebeleid. Dat roept weerstand op tegen de EU en spanning tussen lidstaten. Het oorspronkelijke EU-doel loopt dus gevaar. De EU van binnenuit hervormen lukt niet. Juist omwille van de Europese vrede moeten we er daarom uitstappen. De terugkeer naar de gulden wordt een pijnlijke en kostbare stap, maar de toekomst van Europa is belangrijker. En als we lid worden van de Europese Vrijhandelsassociatie, dan kunnen we mee blijven doen met de Europese vrije markt, maar houden we de vrijheid om een andere koers te varen. Dan kunnen we onze maatschappij beter inrichten dan binnen de EU mogelijk is. Bijvoorbeeld door pensioengeld te investeren in duurzame oplossingen in eigen land zodat we in 2020 klimaatneutraal zijn en ons pensioen verzekerd blijft. We gaan innoveren gericht op welzijn. Dat zal in het buitenland niet onopgemerkt blijven. Dan exporteren we producten, diensten en concepten die ook in andere landen het leven beter maken.

Abraham Kuyper had een stellige geloofsovertuiging. Hij zag radicale verschillen met andere overtuigingen. Maar hij sprak ook over “algemene genade”: Gods goedheid waar iedereen deel aan heeft. Zo had hij oog voor iedereen – als individu of als groep. En werd premier voor alle Nederlanders, met respect voor alle verscheidenheid. Integratie zonder verscheidenheid te ontkennen. Onze strijd tegen het water heeft ons geleerd om samen te werken. Laten we nu samenwerken aan een wereld waar het leven goed is. Om te beginnen in Nederland. Zo waarlijk helpe ons God almachtig.