Hoe zit het eigenlijk met Königsberg/Kaliningrad?

De geïsoleerde positie is voor Kaliningrad, nu een belangrijke ijsvrije haven voor de Russische vloot en een 'noordelijk Sebastopol', niet nieuw. Tussen de beide wereldoorlogen was de stad, toen het befaamde Koningsbergen, ook al door een 'Poolse corridor' van het vaderland gescheiden. Na de Eerste Wereldoorlog was in 1919 bij het vredesverdrag van Versailles door de geallieerden bepaald dat de nieuwe Poolse republiek een doorgang naar zee moest hebben, die door Duits gebied liep en Oost-Pruisen van de rest van Duitsland scheidde. Dat zorgde in Duitsland, dat tot verliezer van de oorlog werd verklaard, maar een jaar eerder in Brest-Litovsk in een aparte vrede met de bolsjewieken nog enorme gebieden in Oost-Europa had veroverd, voor enorme onvrede.

Adolf Hitler maakte al snel stemming tegen 'Versailles', maar het duurde nog bijna twintig jaar voor de uitbarsting kwam. Uiteindelijk brak in september 1939 vanwege een geschil met de Polen om de 'vrije stad Danzig' (nu Gdansk) de Tweede Wereldoorlog uit. Maar ook in het oostelijker gelegen Königsberg, de stad van Immanuel Kant (1724-1804), waren de nazi's actief en konden zij op enorme steun rekenen. Oost-Pruisen was in de jaren dertig een bolwerk van de NSDAP, die daar een meerderheid van de stemmen haalde, mede vanwege het ressentiment van het Duitse vaderland gescheiden te zijn. Voor de goede orde: de echte Sudeten-Duitsers, die in de jaren dertig onder aanvoering van plaatselijke nazi's Heim ins Reich wilden en dat bij het Verdrag van München ook echt bereikten, hadden nooit bij Duitsland behoord. Zij maakten eeuwenlang deel uit van het Habsburgse Rijk, en van 1919 tot 1938 van het nieuw opgerichte Tsjechoslowakije.

Een voorgeschiedenis die beter ingeslapen kan blijven. Bij de ontmanteling van de Sovjet-Unie is gewaarschuwd dat er ook 'Sudeten-Russische' kwesties konden gaan spelen, omdat Rusland als verliezer van de Koude Oorlog door het Westen vernederd was, net als het Duitse Keizerrijk na WO I, en er Russen buiten hun landsgrenzen terecht waren gekomen. Maar wonder boven wonder is dat nooit een echt probleem geworden. Weliswaar waren er spanningen in Transnistrië, een gebied in Moldova waar Russen ingeklemd tussen Oekraïeners en Moldaviërs in de meerderheid zijn, maar dat is zo'n geïsoleerde uithoek in Oost-Europa dat het geopolitieke gewicht gering is. De Krim, dat in 1954 onder Sovjetleider Nikita Chroesjtsjov aan de Oekraïne werd gegeven, is vanwege de marinehaven van Sebastopol al andere koek, maar daarover werd met Oekraïne een deal gesloten, net als over de kernwapens die aan Rusland zijn overgedragen. De Baltische republieken, waar ook Russen wonen, zijn het meest riskant, omdat zij een sterk nationalistisch besef hebben, tussen de beide wereldoorlogen al onafhankelijk waren, zich tot in de jaren vijftig tegen de Sovjetoverheersing bleven verzetten, veel inwoners 'voor straf' naar Siberië gedeporteerd zagen worden, vooropliepen bij het uiteenvallen van de Sovjet-Unie, en tegenwoordig deel uitmaken van de NAVO en de EU. Als Poetin daar met zijn Russen gaat zitten stoken, is een grote internationale crisis onvermijdelijk. En zelfs Finland is niet veilig, want volgens een oud-adviseur schijnt Poetin de grenzen van het negentiende-eeuwse tsaristische Rusland te willen herstellen.

Zover is het nog niet en we moeten geen slapende honden wakker maken. Maar aangaande Krim gebruiken de Russen zeer dubieuze argumenten, waarbij ze begrip voor hun machtsaspiraties opeisen door erop te wijzen dat het schiereiland 'altijd al' bij Rusland hoorde en militair van groot gewicht is. Dat 'altijd al' gaat niet verder terug dan 1783, toen de Krim definitief op de Turken werden veroverd. Vergelijk dat met Kaliningrad, dat pas sinds 1945 door de Russen is veroverd en als Königsberg al in 1255 door een Duitse orde op de plaats van het Oost-Pruisische dorpje Twangste werd gesticht. Als het om historische argumenten gaat, hebben de Duitsers de oudste rechten (zoals ook de Letse hoofdstad Riga van oudsher een Duitse stad is). Königsberg werd door Hitler, die in Oost-Pruisen ook een hoofdkwartier had, aan het eind van de Tweede Wereldoorlog ook tot een bastion verklaard dat nooit mocht opgeven, en de wandaden van de oprukkende Russen vormden voor de nazi's dankbare propaganda voor wat de Duitsers te wachten stond als zij door de rode horden onder de voet zouden worden gelopen. Er zijn daar verschrikkelijke slagen geleverd, waarbij een groot deel van de Duitse bevolking is uitgemoord en verdreven. De Duitse cultuurstad Königsberg is veranderd in een typische Sovjetstad, en ziet er tegenwoordig zo uit. De oude binnenstad is tijdens de oorlog vernietigd door Britse en Amerikaanse bombardementen, en de Russen hebben naderhand hun best gedaan de Duitse restanten verder uit te wissen. Daarbij was Kaliningrad, vernoemd naar Michail Kalinin (1875-1946), een trouw stalinist, tijdens de Koude Oorlog voor de Sovjet-Unie een militair steunpunt en een voor buitenlanders gesloten stad met een nieuwe geïmporteerde bevolking en grote sociale problemen.

Bij de eenwording van 1990 heeft Duitsland, waarvoor ook de instemming nodig was van de Sovjet-Unie, definitief afstand gedaan van aanspraken op Königsberg, zoals het ook de gebieden achter de Oder en de Neisse aan Polen en Litouwen heeft gelaten. Dat zou ook een voorbeeld kunnen zijn voor de Russen, die zelf ook een veel groter rijk hebben gehad. Maar rond 1990 bestond er in het Westen veel 'begrip' voor de gevoelens van vernedering bij de voormalige grootmacht Rusland, vooral bij Duitsland, dat zich het revanchisme uit de Hitlertijd nog goed kon herinneren. Dat de enclave Kaliningrad als restant van de voormalige Sovjet-Unie bij Rusland terecht kwam, was voor niemand een punt. Met de voormalige DDR hadden de West-Duitsers genoeg Aufbau Ost voor de boeg, en het werd aan voormalige bewoners toegestaan om hun geboortestad als toerist te bezoeken. Daarbij is met Duits geld wel iets van de stad gerestaureerd (de kathedraal heeft weer een dak), maar niet veel. Er zijn ook weer Duitsers naartoe getrokken, vooral Duitse emigranten uit de voormalige Sovjet-Unie die in de Bondsrepubliek niet konden wennen en daar met de nek (want amper Duitstalig) werden aangekeken. Veel horen we niet over de enclave, behalve dat de sociale problemen en de milieuvervuiling er eerder groter dan kleiner zijn geworden. De Russen maken er nog steeds een puinhoop van.

Dat de Duitsers Königsberg als gesloten boek beschouwen, is duidelijk. Er ligt daar te veel ellende onder het graf. Maar ondertussen is Kaliningrad voor de Russen een militair steunpunt gebleven, en een enclave binnen de EU. Dat was geen probleem zolang de Russen zich rustig hielden. Maar nu zij zich op de Krim weer gemeld hebben, en dan ook nog met argumenten van geopolitieke aard waarvoor de buitenwereld 'begrip' zou moeten hebben, is het de vraag of dat zo blijft. De NAVO en de EU kunnen tegenover een Russische militaire opbouw in Kaliningrad, die landen als Polen en de voormalige Sovjetrepublieken Estland, Letland, Litouwen en ook Wit-Rusland bedreigt, niet onverschillig staan. De historische rechten waarop Rusland Kaliningrad in bezit houdt, zijn dubieus en rechtstreeks ontleend aan de uitkomst van de Tweede Wereldoorlog, toen het Westen en de Sovjet-Unie strategische partners waren. Er is voor het Westen dus alle reden om te voorkomen dat de enclave niet net als de Krim een militair steunpunt voor Russische ressentimentspolitiek gaat worden. Westerse politici zullen daarom waarschijnlijk geneigd zijn er zolang mogelijk hun mond over te houden, om de Russische beer niet nodeloos op een idee te brengen. Maar dat is geen excuus er niet alvast over na te denken. Want als moedertje Rusland op de Krim haar zin krijgt, komt met de ijsvrije haven Kaliningrad (ook speelstad bij de aanstaande WK voetbal in 2018) het 'noordelijke Sebastopol' als toekomstige trouble spot vanzelf in beeld.