Het isma'ilisme: een spirituele tegenhanger van de orthodoxe islam

Dat is enorm jammer, omdat de isma'ilieten samen met de soefis de potentie hebben om het oosten (als in de islamitische wereld) en het westen nader tot elkaar te brengen. Het isma'ilisme is namelijk een spirituele versie van de islam, die niet op gespannen voet staat met andere religies, zoals het christen- en jodendom.

De isma'ilieten zijn sjiieten. 80 procent van de moslims is soennitisch, wat betekent dat sjiieten behoorlijk in de minderheid zijn. Het breekpunt tussen soennieten en sjiieten kwam eigenlijk meteen na de dood van de islamitische profeet Mohammed. Sjiieten (de partij van Ali) zeiden dat Mohammed zijn neef en schoonzoon Ali had aangewezen als opvolger, zowel in wereldlijke als in spirituele zaken (Ali stond als mysticus bekend). De vrienden van Mohammed dachten daar echter anders over: zij schoven Abu Bakr naar voren als de enige echte 'kalief' (of waarnemer van de profeet). Na de dood van Abu Bakr werd het stokje doorgegeven aan andere leeftijdsgenoten en vrienden van Mohammed: Omar en Uthman. Ali werd dus in totaal maar liefst drie keer gepasseerd.

Eindelijk was aan hem dan toch de eer. Hij werd de vierde kalief. In die positie werd hij echter uit de weg geruimd door Aisha (de jonge vrouw van Mohammed) en haar kompanen. Moawaija volgde Ali uiteindelijk op, nadat diens zoon Hoessein ook snel even werd vermoord.

Sjiieten geloven dat de dood van Ali en die van Hoessein eigenlijk het einde betekende van de 'onschuld' van de islam. Zij vonden dat het kalifaat en het imamaat (kalifaat is wereldlijke macht, imamaat is het spirituele leiderschap) in de familie moest blijven van de profeet: van Mohammed naar diens schoonzoon en neef Ali, vervolgens naar diens zoon Hoessein (en zo verder). De imam was voor hen heilig... en in staat om niet alleen de uiterlijke, maar ook de innerlijke betekenis van de koran uit te leggen. Maar daarover zometeen meer.

Om de introductie af te maken: De meerderheid van de eerdergenoemde minderheid van sjiieten bestaat uit zogenaamde twaalvers. Isma'ilieten (maar ook alawieten en druzen) zijn dus de minderheid van de minderheid, wat overigens niet wil zeggen dat ze nooit macht en invloed hebben gehad. Het koninkrijk van de Fatimiden was bijvoorbeeld isma'ilitisch. 

De isma'ilieten worden zeveners genoemd omdat zij het oneens waren met de hoofdstroom van de sjiieten over de opvolger van de zesde sjiitische imam (nogmaals: de spirituele opvolger van de profeet die, verlicht door het licht Gods, weet wat de 'verborgen boodschap', of de mystieke betekenis, is van de koran) Jafer Sadiq. De meeste sjiieten vonden dat diens zoon Moesa al-Kaliem zijn opvolger was, omdat zijn andere zoon, Ismail, die Jafer zou moeten opvolgen, al voor de dood van zijn vader zou zijn gestorven. Isma'ilieten zeiden daarop dat dit niet waar was: Ismail en zijn vader hadden gedaan alsof de erfopvolger dood was om de soennitische meerderheid, die de sjiieten toen al onderdrukte, de loef af te steken. Een andere uitleg was dat het imamaat overgegaan was van Ismail naar zijn zoon, Muhammed ibn Ismail. Vandaar dus de termen zeveners én isma'ilieten.

Anders dan alle andere stromingen binnen de islam hebben de isma'ilieten nog altijd een imam: Shah Karim, Aga Khan IV. Deze Shah Karim, naar wie ik vanaf nu zal verwijzen als de Aga Khan, is hun huidige leider, naar wie zij kijken voor spiritueel advies en inzicht in het goddelijke. Hij volgde zijn grootvader op in het jaar 1957. Sindsdien legt hij de islam uit voor alle isma'ilieten wereldwijd, wat neerkomt op zo'n 15 miljoen gelovigen. 

Tot zover het droge feitelijke gedeelte. Nu zal ik u uitleggen waarom de isma'ilieten een brug kunnen slaan tussen de moslimwereld en de rest van de wereldbevolking. 

In het isma'ilisme kan het belang van de Aga Khan eigenlijk niet overdreven worden. Hij wordt namelijk gezien als dé uitlegger van de mystieke en spirituele kanten van de islam. Bij isma'ilieten worden deze kanten gezien als de belangrijkste aspecten van het islamitische geloof. Er is daar zelfs een religieuze wetenschap voor onstaan, de ta'wil. Het doel van de ta'wil is om de innerlijke betekenis van de islam (koran, wetten, uitspraken, etc.) uit te leggen.

Voor u denkt dat zoiets nooit echt zal kunnen: James Wasserman legt in 'The Templars and the Assassins - The Militia of Heaven' uit dat tempeliers (christenen) en isma'ilieten (moslims) elkaar in het verleden bijzonder hebben beïnvloed. Volgens deze auteur en kenner hebben deze groepen er gezamenlijk voor gezorgd dat het mystieke denken een rentree maakte in het Europa van de Middeleeuwen, wat uiteindelijk de aanzet gaf tot de Renaissance en de Verlichting.

Daar komt bij dat het isma'ilisme een 'open' stroming binnen de islam is. Wat ik daarmee bedoel is dat de imam (in dit geval dus Aga Khan IV) de sharia kan herinterpreteren. Sterker nog, dat kan hij niet alleen, hij heeft de plicht om de wet en islamitische gebruiken aan te passen aan de tijd én aan de omgeving. 

Volgens isma'ilieten had de sharia zoals we die nu kennen van fundamentalitische soennieten (maar ook van extremistische sjiieten in Iran) weliswaar nut in de zevende eeuw, maar tegenwoordig niet meer. De tijden zijn veranderd; de cultuur is veranderd; kennis is vergroot, en ga zo maar door. Vrouwen moeten hetzelfde worden behandeld als mannen, lijfstraffen zijn uit den boze, etc. De huidige imam bepaalt dus hoe de vorm van zijn religie eruitziet (het uiterlijke of exoterische gedeelte). Dit aspect van het isma'ilisme is op zichzelf al voldoende om de kloof tussen oost en west, culturele achtergesteldheid en een moderne cultuur te overbruggen. 

De derde Aga Khan, de voorganer van de huidige, zei daarover het volgende:

Tenslotte spelen kennis, tolerantie en intelligentie een bijzonder grote rol in het (huidige) isma'ilisme. Dit is één van de voornaamste beleidspunten van de huidige Aga Khan, die dat keer op keer duidelijk probeert te maken, en die boodschap niet alleen in de niet-islamitische, maar ook in de wél-islamitische wereld probeert te verspreiden. 

Dan heb ik nog een tip voor u: als u tijd hebt kijkt u deze video even van een presentatie over dit onderwerp. Er worden voor een groot deel dezelfde punten gemaakt als in dit artikel, maar presentator Khalil Andani heeft daar nog het één en ander aan toe te voegen.

De volgende keer zal ik op HGL de fundamenten van het soefisme uiteenzetten – een stroming waar ik toe behoor en die ook in staat is om het westen en het oosten bij elkaar te brengen. Daarna volgen verdiepingen op het stoïcisme (mijn filosofie), het isma'ilisme (vandaag in grote lijnen behandeld) en het soefisme. Daarin worden dan onder andere termen behandeld als het Universele Intellect, de Logos, God, de Eenheid van Alles, maar ook specifieke oefeningen van alle drie. Mensen die bezig zijn met spiritualiteit (in het boeddhisme, christendom, jodendom of de islam) zullen daar veel zaken in herkennen, en het zal mensen met verstand van psychologie ongetwijfeld opvallen dat er eigenlijk geen betere self-help methode is dan het stoïcisme: een filosofie die al zo'n 2500 jaar bestaat, maar nog altijd springlevend is.