Complot speculaties, 10 jaar na 9/11

Complottheorieën zijn er 13 in een dozijn. Over de moord op JFK, de maanlanding, de dood van prinses Diana enzovoort. Veel kleurrijker nog zijn de theorieën over het boosaardige reilen en zeilen van de Federal Reserve Bank, de Nieuwe Wereld Orde, Area 51, de Tempeliers, de Vrijmetselaars, de Rockefellers, de Wijzen van Zion, de Aliens en de Bilderberg Groep. Met die laatstgenoemde speelt onze eigen Koningin Beatrix (en wijlen Prins Bernard) toch maar mooi een voorname rol in het regeren van de wereld! Voor de volgende wereldoverheersings-bijeenkomst kunnen deze ‘genootschappen’ wellicht de Amsterdam Arena reserveren, onder voorzitterschap van onze Trix, wanneer Geert haar regeringstaken in Nederland heeft ontnomen.

Maar de meest besproken complot theorieën van de laatste 10 jaar betreffen de gebeurtenissen van 9/11. Brengt mij tot de vraag wat nu de karakteristieken zijn van complot theorieën in algemene zin?

Enerzijds kunnen we niet alle complot theorieën bij voorbaat afwijzen, want echte samenzweringen kunnen en zullen wel eens voorkomen. Zo is het aannemelijk dat niet Lee Harvey Oswald (alleen) verantwoordelijk is voor de moord op John F. Kennedy maar een ruimere, meer invloedrijke samenstelling van mensen met grotere belangen.

In plaats van de officiële lezing van een schokkende gebeurtenis klakkeloos voor waar aan te nemen danwel radicaal af te serveren als leugen, zegt mijn gezond verstand dat het rationeler is om te zoeken naar tekenen die erop duiden dat een complot onwaarschijnlijk, zo niet onmogelijk is.

Wat is ‘common sense’ in deze? Een goede checklist daarvoor is van de hand van Michael Shermer, wetenschappelijk auteur en -historicus. Hij is de oprichter van The Skeptics Society en hoofdredacteur van het daarbij behorende tijdschrift Skeptic, dat zich voornamelijk richt op het onderzoeken en ontkrachten van pseudowetenschap en bovennatuurlijke beweringen.

Hoe meer van de volgende kenmerken een complot bevat, des te minder waarschijnlijk is het dat de complot theorie is gebaseerd op de werkelijke toedracht:

• Het vermeende bewijs van de samenzwering komt vermoedelijk uit een patroon van het willekeurig ‘verbinden van de puntjes’ tussen gebeurtenissen die niet noodzakelijkerwijs een causaal verband aantonen. Als er geen bewijs is wat deze verbindingen ondersteunt, behalve de BEWERING van de samenzwering, of wanneer het bewijs even goed past in andere causale verbanden of toe te schrijven kan zijn aan een toevalligheid, is de complottheorie waarschijnlijk onjuist.

• De architecten achter de blauwdruk van het complot zouden bijkans bovenmenselijke macht en discipline moeten bezitten om de theorie uit te voeren. Echter, (groepen) mensen zijn meestal niet zo machtig en uitgekookt als we denken dat ze zijn.

• De samenzwering is complex en de succesvolle afronding vereist een groot aantal elementen. Tegelijkertijd zijn bij de samenzwering grote aantallen mensen met verschillende motieven betrokken die voorts allemaal dienen te zwijgen over hun betrokkenheid. Hoe meer betrokkenen, hoe minder realistisch het wordt.

• De samenzwering omvat een grote ambitie zoals de controle over een land, economie of politiek systeem. Als het de wereldheerschappij suggereert, is de theorie nog onwaarschijnlijker.

• De samenzweringstheorie is gebaseerd op kleine details die vervolgens worden verbonden aan veel grotere, doch veel minder waarschijnlijke aannames. Op die wijze verbindt de theorie onheilspellende, duistere betekenissen aan wat waarschijnlijk onbetekenende gebeurtenissen zijn.

• De complotdenker heeft de neiging om feiten en speculaties te vermengen, zonder onderscheid te maken tussen de twee en zonder het toewijzen van gradaties in waarschijnlijkheid of feitelijkheid.

• De theoreticus wantrouwt zonder onderscheid alle overheidsinstanties of grote organisaties, wat mogelijk duidt op een onvermogen om nuancering aan te brengen tussen feit en fictie.

• De complotdenker weigert om alternatieve verklaringen te overwegen, verwerpt al het weerleggend bewijs en zoekt uitsluitend naar informatie als bewijs ter ondersteuning van wat hij of zij a priori al besloten heeft dat het de waarheid is.

Klinkt als gezond verstand.

Het feit dat politici met enige regelmaat de waarheid verdraaien, soms keihard liegen of vals spelen, wil niet zeggen dat een gebeurtenis die moeilijk te bevatten, te doorgronden, te accepteren is, automatisch het resultaat is van een fabelachtig complot. Zo ook zijn de aanslagen van 11 september 2001 het werk van islamitische terroristen, punt. De dingen die gebeuren zijn veelal eenvoudiger en zeker trivialer. Goed of slecht. En ons brein heeft de behoefte de dingen, die constellatie van stippen, te verbinden tot betekenisvolle patronen. Daar hebben we, starend naar de nachtelijke hemel, onze sterrenbeelden aan te danken. Is ook schitterend, maar de grote beer is ‘in the eye of the beholder’.

R. Verhoef