-Paul Cliteur- Carrell, Rushdie, Westergaard, Ratzinger, Charb en Paty

Wat te doen? Het probleem is, zoals bekend, oud. Het begon in 1987 toen in Nederland de discussie losbrandde over een satirisch filmpje over Khomeini gemaakt door de uit Nederland afkomstige presentator en showmaster Rudi Carrell. Khomeini boos. Carrell bedreigd. Nederland bond in en dat was het voorlopig einde van de Nederlandse discussie.

Khomeini had daarvan geleerd: dreiging werkt. Twee jaar later, in 1989, beproefde hij zijn “theoterroristische strategie” opnieuw en nu op een manier die een internationale rel zou worden: het uitvaardigen van een doodsvonnis over de Britse schrijver Salman Rushdie. De Britse regering wist daarop niet veel anders te doen dan de Nederlandse: met pappen en nathouden, diplomatiek overleg en het beveiligen van Rushdie probeerde men de zaak te sussen. Tevergeefs, zoals we nu weten, want 33 jaar na het doodsvonnis werd Rushdie alsnog aangevallen in de Verenigde Staten. Hij overleefde de moordaanslag, maar hij gaat nu gedeeltelijk invalide door het leven.

Na de moord op Theo van Gogh in 2004 waren de Denen in 2005 geïnteresseerd geraakt in de vraag of zelfcensuur werd toegepast in de Westerse wereld. Hoe zou je zoiets aan de weten kunnen komen? Gewoon, door een experiment. Men nodigde enkele cartoonisten uit om een cartoon te maken over de profeet Mohammed. Zouden cartoonisten zo’n cartoon durven te maken? Ja, sommigen durfden dat. Maar, eenmaal gepubliceerd, leverde dat een gigantische Deense rel op. De cartoonisten doken onder voor de geweldsdreiging. Alleen Westergaard (1925-2021) hield stand. Hij is overigens in zijn bed overleden. En met zijn hoofd niet gescheiden van zijn lichaam.

Nu zou men met enige goede wil nog kunnen volhouden dat “cartoons” geen reden zijn om een controverse aan te gaan. Voor een boekverbranding geldt dat nog minder. En zelfs de literaire satire van Rushdie kan men nog als niet noodzakelijke provocatie zien. Maar geldt dat ook voor een zware theologische verhandeling zoals die van Paus Benedictus XVI (1927-2022) in Regensburg?

Eén jaar na de Deense cartoons, in 2006 dus, hield de paus, de vorige dus, niet deze, op 12 september een theologisch-filosofische toespraak over “Geloof, rede en universiteit: herinneringen en beschouwingen”. In de aula van de universiteit in Regensburg. Niet wat de paus zélf daarbij in het geding bracht over de verhouding van de rede tot het geloof trok de aandacht, maar een citaat dat hij had aangehaald. Eén citaat maar. Een citaat van keizer Manuel II (1349-1425) in een gesprek over godsdienst. De keizer had gezegd: “Toon mij wat Mohammed voor nieuws bracht, en je zult slechts kwaad en onmenselijkheid aantreffen, zoals prediking van het geloof door het zwaard”. Opnieuw: een rel van ongekende proporties was het gevolg. De paus verontschuldigde zich (nogal bijzonder voor een paus) en legde uit dat hij verkeerd was begrepen: een citaat tenslotte, niet zijn eigen mening.

Na het Deense cartoon-avontuur bleven de Fransen doorgaan met het tekenen van cartoons. Dat leidde tot het uitmoorden van de nagenoeg gehele redactie van het satirische blad Charlie Hebdo in 2015. Hoofdredacteur Charb voelde de ellende aankomen. Hij zei – verwijzend naar Theo van Gogh overigens – dat hij liever staand wilde sterven dan op zijn knieën verder leven. En dat werd het dus: staand sterven.

Die Franse cartoon-kwestie en cartoon-moord had vergaande consequenties. Zelfs het laten zien van die Franse cartoons in een les over maatschappijleer door leraar Samuel Paty leidde tot, nu niet een “rel”, maar zijn onthoofding. Op straat, in Éragny, vlak bij het College du Bois d’Aulne waar het slachtoffer lesgaf.

Een Nederlandse showmaster, een Britse schrijver, Deense cartoonisten, Franse cartoonisten, de paus, demonstrerende boekverbranders – kennelijk weten ze allemaal heftige reactie te ontlokken aan de gemakkelijk ontbrandbare elementen in de islamitische wereld als het gaat om de eer van één specifieke religieuze figuur.

Nederland werd het eerste met het probleem geconfronteerd (1987). Wij schoven het door aan Engeland (1989). Engeland schoof het door aan Denemarken (2005). Denemarken schoof het door aan Frankrijk (2015). En nu zijn we weer terug bij Denemarken en Zweden (2023). De Zweden gaan nu nadenken over een boekverbrandingsverbod.