Vrouwen met lef

Door de geschiedenis heen hebben vrouwen het niet gemakkelijk gehad. Eigenlijk hebben we altijd een ondergeschikte rol gespeeld in een wereld die gedomineerd wordt door mannen. De Griekse filosoof Aristoteles stelde in de 4^e eeuw v. Chr. al dat de vrouw eigenlijk een mislukte man was, m.a.w. een foutje van de natuur; na de oudheid werd het er niet veel beter op door de invloed van de kerk. Behalve minderwaardig aan de man werden we toen ook nog beschouwd als onkuise, verderfelijke wezens waarvoor je maar beter op je hoede kon zijn. Vrouwen die wat te melden hadden of op een andere manier hun kop boven het maaiveld uitstaken hadden het extra zwaar te verduren; zij plaatsten zich immers in een positie waarin ze de aandacht op zich vestigden en zodoende waren zij door hun ‘onvrouwelijke’ gedrag een gemakkelijk mikpunt voor haat en spot.

Het is niet voor niets dat slechts weinig ‘gewone’ vrouwen een plekje in de geschiedenis hebben gekregen. De dames die we kennen van lang geleden waren meestal van koninklijke bloede. Dan hebben we natuurlijk nog de fameuze minnaressen van beroemde mannen, maar die verkregen hun positie door seks –en dat bevestigde het beeld van de onkuise vrouw maar weer eens. De enige vrouw die op bewondering en verering kon rekenen was de maagd Maria, maar ja, geen enkel doorsnee meisje kwam natuurlijk bij dat ideaalbeeld in de buurt. En als je geen heilige was dan was je dus een hoer. Tijdens de late middeleeuwen komt bij de hogere kringen wel steeds meer het romantische beeld van de schone en deugdzame jonkvrouw in de mode, maar helaas blijft zij vooral een aanbeden verschijning in de literatuur. In het echte leven blijft het voor vrouwen knokken om zich staande te houden in een gewelddadige mannenwerel

Je zou denken dat het negatieve vrouwbeeld tijdens de Verlichting, wanneer ook vele dames de ganzenveer ter hand nemen en gaan schrijven, wel aangepast zou worden, maar dat valt tegen. Sommige schrijfsters verdedigen de vooroordelen ten opzichte van hun eigen geslacht zelfs. Pas na de industriële revolutie in de 19^e eeuw, wanneer vrouwen (soms noodgedwongen) op grote schaal aan de slag gaan in de fabrieken, is er echt sprake van emancipatie. Vrouwen gaan zich verenigen en voeren –zij het nog voorzichtig- actie om te mogen stemmen en om naar de universiteit te mogen. De Eerste Feministische Golf is een feit. Wat de vrouwenemancipatie een echte boost geeft, is de troonsbestijging in 1898 van Wilhelmina; immers, als een vrouw staatshoofd kan zijn –niet echt het gemakkelijkste baantje- dan kan ze andere belangrijke functies vast óók wel aan.

In Haarlem, mijn geboortestad, leek het ze een leuk idee om een expositie te wijden aan een aantal vrouwen, bekend en minder bekend, die in de geschiedenis van de stad een bijzondere rol hebben gespeeld. Hun verhalen worden allemaal geplaatst in de context van de tijd waarin ze leefden; vooral dan wordt duidelijk hoe buitengewoon hun prestaties waren en hoe moedig sommigen van hen waren. Vandaar ook de toepasselijke titel: ‘Vrouwen met lef’. Maar wat is lef eigenlijk? Oftewel: welke Haarlemse heldinnen verdienen het om in de tentoonstelling opgenomen te worden?

De bekendste kan in elk geval niet ontbreken: Kenau Simonsdochter Hasselaer, de beruchte helleveeg die samen met een legertje vrouwen de stadsmuren van Haarlem zou hebben verdedigd tegen de Spanjaarden tijdens de Tachtigjarige Oorlog. Onlangs kroop actrice Monic Hendrickx nog in haar huid, zoals we hebben kunnen zien in de film Kenau. Of de verhalen omtrent haar heroïsche daden nou waar zijn of niet, alleen al vanwege haar legende heeft Kenau haar plekje in de lijst van buitengewone Haarlemse vrouwen zeker verdiend. Een vrouw uit de 16^e eeuw die het gewaagd zou hebben om gewapend de vijand te lijf te gaan spreekt immers zeker tot de verbeelding.

Maar ook zonder al dat (denkbeeldige) wapengekletter was ze al een opmerkelijke vrouw in haar tijd: als weduwe leidde ze in haar eentje een scheepswerf en dat deed ze met ferme hand. Was ze een man geweest dan had niemand daar van opgekeken, maar als vrouw trok ze veel aandacht en kreeg ze al snel de reputatie koppig en lastig te zijn. Ook beschuldigingen van tovenarij, in die tijden een beproefd middel om vrouwen te grazen te nemen, staken hier en daar de kop op; het lot van een mondige dame, een 16^e-eeuwse bitch, die zich niet aan de regels hield en zich ‘als een man’ gedroeg. Haar naam zou als scheldwoord een eigen leven gaan leiden.

Na Kenau geniet waarschijnlijk Hannie Schaft de grootste bekendheid. Mijn moeder zat ooit op de Hannie Schaftschool in Zandvoort, die vernoemd is naar de verzetsstrijdster die op 17 april 1945 in de Overveense duinen werd gefusilleerd. Hannie Schaft stond bekend als ‘het meisje met het rode haar’ en wellicht heeft u ooit de gelijknamige film uit 1981 gezien, met Renée Soutendijk in de titelrol. Hannie was actief in het verzet en voerde zelfs liquidaties uit. Het feit dat ze een vrouw was heeft ervoor gezorgd dat ze zelf lang buiten schot bleef, aangezien de Duitsers niet verwachtten dat het zwakke geslacht ook deelnam aan het verzet. Uiteindelijk liep ze toch tegen de lamp en dat kostte haar, een paar weken voor de bevrijding, haar leven. Als enige vrouw is ze begraven tussen de mannen op de Erebegraafplaats te Bloemendaal. Vanwege haar communistische sympathieën is Hannies nagedachtenis een tijdje omstreden geweest, maar als een soort rehabilitatie kreeg ze in 1982 een bronzen beeld in, hoe toepasselijk, het Kenaupark in Haarlem. Dit beeld is vervaardigd door haar vriendin en partner in crime Truus Menger, met wie ze tijdens de oorlog in het verzet zat. Leuk is dat Truus’ herinneringen aan Hannie aan bod komen op de expositie.

Andere opvallende dames aan wie aandacht wordt besteed zijn o.a. Margaret Kropholler (de eerste vrouwelijke architect van Nederland), Judith Leyster (schilderes ten tijde van de Gouden Eeuw) en Amy Groskamp – ten Have (eerste hoofdredactrice van Libelle en tevens auteur van een boek over goede manieren). Hun levens waren misschien iets rustiger dan die van de twee verzetsheldinnen die ik eerder beschreef en ze spreken misschien minder tot de verbeelding, maar ook zij waren –binnen  hun eigen vakgebied- pioniers. Het is wel jammer dat er op de tentoonstelling niet bijster veel informatie wordt gegeven; bij elke vrouw kun je plaatsnemen op een houten bankje en op een plankje een paar alinea’s tekst lezen of via een koptelefoon naar haar levensverhaal luisteren, maar het is erg minimalistisch en sobertjes allemaal. Hier viel toch wel iets meer van te maken. Het lijkt me trouwens wel een aardig idee als meerdere steden een expositie inrichten om hun eigen vrouwen met lef te eren; hulde aan de dames die hun kop boven het maaiveld uit durfden te steken!