Rusland zet Oekraïne onder druk

Vorige week begon de Russische douane goederen uit Oekraïne extra te controleren. Lange rijen voor de grens zijn het gevolg. De vertraging zou de Oekraïense export tussen de 2 en 2,5 miljard dollar schade zou kunnen opleveren voor het einde van het jaar. (Althans, volgens Oekraïne, dus die cijfers mogen we met een korreltje zout nemen.)

De reden voor deze Russische intimidatie? Moskou vreest dat de voormalige satellietstaat in november een associatieverdrag met de Europese Unie zal tekenen. Dan kan het geen deel uitmaken van een Russische douane-unie waar vooralsnog alleen Kazachstan en Wit-Rusland ook lid van zijn.

De Russische president Vladimir Poetin, die de ondergang van de Sovjet-Unie eens omschreef als de grootste geopolitieke catastrofe van de twintigste eeuw, hoopt de oude Sovjet-republieken wederom samen te voegen in een Euraziatische Unie, een vrijhandelszone naar Europees voorbeeld. Oekraïne is de dichtstbevolkte en rijkste van de oud-Sovjet-staten. Het is ook een belangrijke landbouwexporteur en Russische afzetmarkt. De economieën van de twee landen zijn met elkaar verweven. Rusland is een van de grootste investeerders in Oekraïne terwijl Russische (staats)bedrijven eigenaar zijn Oekraïense industrieën. De Oekraïners vermoeden zelfs dat de Russen doelbewust de gasprijs hoog houdt om nationale bedrijven failliet te laten gaan die zij vervolgens kunnen opkopen. Zo moeten 'groot' en 'klein Rusland' langzaam maar zeker een land worden. 

Of het zover komt, is zeer de vraag. Duidelijk is wel dat zonder Oekraïne een 'Euraziatische Unie' vooral Aziatisch zou zijn. Met uitzondering van Wit-Rusland en Rusland zelf zullen alle lidstaten dan in Centraal-Azië liggen. De Europese Oostblok-landen zijn inmiddels lid van de EU of de NAVO of beide. Die kunnen niet meer in Poetins unie worden opgenomen.

In Oekraïne is men maar al te bekend met Ruslands economische chantage. In 2006 en 2009 vochten de landen twee 'gasoorlogen' toen Rusland letterlijk de kraan dichtdraaide. Het beschuldigde Oekraïne ervan illegaal gas af te tappen. De Russen wilden vooral Kiev onder druk zetten om de olie- en gasinfrastructuur uit handen te geven. Bijna 70 procent van al het Russisch gas dat aan Europa wordt verkocht, wordt via Oekraïne geëxporteerd.

De gasoorlogen waren daarom ook een Europees probleem. Midden-Europese landen kwamen in de kou te zitten. Het was voor Duitsland reden om snel de Nord Stream pijpleiding op de bodem van de Oostzee aan te leggen, opdat het direct gas uit Rusland kon importeren. De Europese Unie zette vaart achter de onderhandelingen om een associatieverdrag met Oekraïne te sluiten, de eerste stap naar lidmaatschap.

Zelfs onder de anders pro-Russische president Viktor Janoekovytsj, die in 2010 de verkiezingen won van de meer pro-Westerse Joelija Tymosjenko, blijft Oekraïne schipperen tussen Europa en Rusland. Het boort naar schaliegas en gas in de Zwarte Zee, met hulp van Westerse bedrijven als ExxonMobil en Shell, om minder afhankelijk te worden van Rusland, dat nu zo'n 60 procent van het Oekraïense gas levert, maar lidmaatschap van de EU is op de korte termijn hoogstonwaarschijnlijk. Lidmaatschap van de NAVO heeft het land zelfs wettelijk uitgesloten.

Deze middenpositie is waarschijnlijk het beste waar Rusland op kan hopen. Bijna een op de vijf Oekraïners is Rus en de landen delen eenzelfde cultuur en geloof. Maar Oekraïne wordt geen deelstaat meer van Rusland. Tegelijkertijd wordt het binnenkort ook geen volwaardig Europees land. Het blijft eerder een twistpunt tussen Oost en West. Dit is dus niet de laatste keer dat Rusland Oekraïne onder druk zet.