Nooit meer EUSSR

‘Bloedlanden’: een boek voor mensen die hun gevoel voor proportie zijn kwijtgeraakt.

Heeft het zin om over een boek te schrijven dat drie jaar geleden is verschenen? Ja, net zoals het zin heeft om over andere klassiekers te schrijven. Want een klassieker is Bloedlanden nu al. Het boek vertelt het verhaal van de landen tussen de toenmalige Duitse oostgrens en de vroegere Russische westgrens. Deze landen werden verwrongen, onder de voet gelopen en uitgemoord door de nazi’s en de sovjets. Vandaar dat een lugubere naam als ‘Bloedlanden’ zo toepasselijk is; omdat in dat relatief kleine gebied veertien miljoen ongewapende mannen, vrouwen en kinderen werden vermoord, in de periode tussen Stalins eerste Vijfjarenplan (1928 – 1932) en het einde van de Tweede Wereldoorlog.

Snyder poneert en onderbouwt twee thesen in zijn boek. De eerste veegt de vloer aan met wat we de ‘Auschwitz-metafoor’ zouden kunnen noemen; de stelling dat Hitler van begin tot einde zinde op de vernietiging van het Jodendom en dat de klinische en efficiënte manier waarop hij daar later in de oorlog in slaagde, een fundamentele corruptie van de moderniteit blootlegt. De ‘Endlösung’ ging aanvankelijk niet uit van het vernietigen van de Joden, maar om het deporteren ervan. Eerst naar Madagaskar, wat onmogelijk bleek door de voortdurende maritieme superioriteit van de Royal Navy, hetgeen deportatie naar Madagaskar logistiek onmogelijk maakte. Later naar het Oosten, naar de overwonnen Slavische gebieden. Doordat nazi-Duitsland de Sovjet-Unie niet wist te verslaan, ging ook dat niet door. Pas toen werd het structureel vermoorden van de Joden een optie en een realiteit. Er is geen rechte weg naar Auschwitz, maar een slingerend pad dat niet noodzakelijkerwijs naar de metafoor aller vernietigingskampen had hoeven leiden.

Hoewel recensenten hoog opgeven over dit ‘nieuwe’ inzicht, herinner ik mij de colles van Frits Boterman, hoogleraar moderne geschiedenis aan de Universiteit van Amsterdam, die ik clandestien bijwoonde. In 2009 al, een jaar voor publicatie van Snyders boek, doceerde Boterman deze these al, onder de noemer The twisted road to Auschwitz , het boek met die titel van Karl Schleunes uit 1970!

Snyders tweede these is vooral een aanval op de algemeen geaccepteerde stelling dat bijna alle vermoorde Joden aan hun eind zijn gekomen in een concentratie- of vernietigingskamp. Vele Joden werden doodgeschoten in greppels, steden en bossen, vaak met hulp van de plaatselijke bevolking. Bovendien kwam meer dan de helft van veertien miljoen doden in de Bloedlanden om het leven door honger, eerst door Stalins industrialisatiepolitiek, later door het Duitse ‘Hungerplan’. Beide totalitaire regimes lieten de burgerbevolking opzettelijk doodhongeren.

Overigens is een groot deel van de Joden die wel omkwamen in vernietigingskampen, niet in Auschwitz vermoord, maar in kampen die slechts weinigen van ons kennen. Dat komt onder andere doordat er uit Auschwitz nog mensen ontsnapt zijn; mensen als Primo Levi, die zich vervolgens afvroeg wat het was een mens te zijn. Uit andere kampen ontsnapten geen schrijvers, uit die kampen ontsnapte überhaupt niemand. In Be??ec werden ongeveer vijfhonderd duizend Joden vermoord. Snyder schat dat er ‘één of twee’ het kamp ooit levend zijn uitgekomen.

Dit is mijns inziens een kritiek die het punt mist. Ik denk niet dat het verkeerd is de moorddadige consequenties van Hitlers en Stalins politiek met elkaar te vergelijken en misschien zelfs wel aan elkaar gelijk te stellen. Tegenwerpen dat dat niet mag vanwege de verschillende intenties die de heren hadden – en de immer gevoelige plaats van de Joden in de geschiedenis daarmee in het geding te brengen – is stellen dat consequenties veranderen op het moment dat de intenties verschillen.

‘Op een ochtend in het voorjaar lag, te midden van de stapels dode boeren op het marktplein van Charkov, een baby te zuigen aan de borst van zijn moeder, wier gezicht grijs en dood was. Voorbijgangers hadden dit tafereel vaker gezien, niet alleen de wanordelijk verspreid liggende lijken, niet alleen de dode moeder en haar nog levende baby, maar precies dat ene detail, het kleine mondje, de laatste druppels melk, de koude tepel.’

Oekraïne, ten tijde van de Holodomor. Een ijzige beschrijving van de massasterfte als gevolg van Stalins eerste Vijfjarenplan. De volstrekt gestoorde Stalin weet de hongersterfte niet aan zijn gewetenloze politiek het platteland tot de laatste graankorrel leeg te halen, en daarmee miljoenen mensen tot de hongerdood te veroordelen, maar aan de boeren. Sterker nog, hij vond dat de stervende en dode boeren in wezen verraad pleegden, bovendien demoraliseerden zij de rest van de sovjetburgers met hun ‘gejammer’. Hun sterven was zijns inziens niets anders dan collaboratie met de kapitalisten. Het was allemaal een complot tegen Stalins persoon.

Uit dezelfde regio als waar bovenstaand citaat verslag van doet, een aantal ‘levenslessen’:

‘Een vrouwelijke arts schreef in juni 1933 aan een vriendin dat ze nog geen kannibaal was geworden, maar ‘niet zeker [wist] of ik het niet ben geworden als je deze brief leest’. Oppassende mensen stierven als eerste. Zij die weigerden te stelen of zich te prostitueren, stierven. Zij die voedsel aan anderen gaven, stierven. Zij die weigerden lijken te eten, stierven. Zij die weigerden hun naaste te doden, stierven. (...) De jongens en meisjes lagen op lakens en dekens, aten hun eigen uitwerpselen en wachtten op de dood.’

Dit is de USSR. En ik beloof u: dit zijn de minder schokkende voorbeelden van de doodsstrijd in de Bloedlanden.