Man van de toekomst

De vrijlating van Michaïl Chodorkovski lijkt bedoeld als pr-stunt. Door de belangrijkste politieke gevangene nu vrij te laten, zo lijkt het, hoopt het Kremlin een gunstiger internationaal opinieklimaat te scheppen voor de aankomende Winterspelen in Sotsji. Die positieve publiciteit is hard nodig nu een internationale boycot van de Spelen groeiende is.

Pijnpunt is de antihomowetgeving waarover ik eerder dit jaar al eens op deze plek schreef. Na de Duitse president Gauck verklaarde ook de Franse president Hollande niet naar Rusland te zullen afreizen uit protest tegen de behandeling van homoseksuelen daar. President Obama ging nog een stap verder door openlijk homoseksuele ex-topsporters een prominente plek te geven in zijn Amerikaanse olympische delegatie.

Sommige commentatoren zijn geneigd dergelijke boycotacties af te doen als symboolpolitiek. Maar daarmee miskennen ze het effect dat dit soort maatregelen wel degelijk heeft. Een corrupt regime is altijd gevoelig voor publicitaire druk van buitenaf. Het ondermijnt de legitimiteit van het regime in eigen land. Geen enkele dictator wil bovendien door de rest van de wereld met de nek aangekeken worden.

Menselijker
Vroeg of laat zal hij proberen onder de druk uit te komen door een ’menselijker’ gezicht te tonen. Zo ook nu Poetin, die met de vrijlating van Chodorkovski en andere prominente gevangenen (de Pussy Riot-bandleden en de Greenpeace-activisten) wil laten zien dat Rusland onder zijn leiderschap toch heus zo slecht niet is.

Op korte termijn heeft dit gebaar wellicht publiciteitswaarde, al zal alleen het schrappen van de omstreden antihomowet werkelijk aan de bezwaren van de boycottende westerse staatshoofden en regeringsleiders tegemoet komen. Op lange termijn heeft Poetin mogelijk een serieus probleem voor zichzelf geschapen.

Door de manier waarop het Kremlin Chodorkovski de afgelopen jaren heeft behandeld, heeft het van hem een natuurlijke oppositieleider gemaakt – geen figuur als Havel misschien, maar wel iemand die gedurende de lange jaren van onrechtvaardige gevangenschap in Siberische strafkampen zijn waardigheid behield en die de gevangenis verlaat met een sterk geloof in een democratische en pluralistische toekomst van zijn Russische vaderland.

Waar de oppositie voorheen krachteloos leek door een gebrek aan leiderschap, heeft het nu een moreel onomstreden voorman in de persoon van de voormalige Yukos-eigenaar.

Isolement
En vooral: een buitengewoon zichtbare voorman. Door naar Duitsland te verhuizen, lijkt hij zichzelf een vrijwillig isolement te hebben opgelegd als het om de Russische politiek gaat. Maar in deze tijden van internet is zo’n isolement geen onoverkomelijk obstakel om toch aan het politieke debat in zijn land te kunnen deelnemen.

Nu is hij bovendien vrij om in televisiestudio's in de hele westerse wereld het alternatieve verhaal over Rusland te vertellen, een verhaal dat het regime liefst zou willen onderdrukken. Chodorkovski is voorbestemd om een grote rol te spelen in de toekomst van zijn land.

Hij is "de enige man waar Poetin bang voor is", aldus de Russisch-Amerikaanse journaliste Masha Gessen. Op termijn zou hij ook wel eens de enige man kunnen worden die Poetin kan opvolgen.