Kuifje in Moskou

De twee hebben de afgelopen week al de nodige aandacht gekregen op tv en in verschillende kranten, maar het boek Moscow Times over de Russische belevenissen van het journalistenechtpaar Derk Sauer en Ellen Verbeek spreekt dan ook tot de verbeelding. Het verhaal van de twee Nederlanders die in de Russische chaos van de jaren negentig en daarna een media-imperium opbouwen leest als een avonturenroman.

En daar zaten ze dan, in een klein appartementje ergens in een troosteloze flat in Moskou. Buiten vroor het 20 graden, binnen wemelde het van de kakkerlakken en voor de paar winkels waar iets te koop was stonden lange rijen mensen te wachten. De groenten en fruit die zo aanlokkelijk lagen te glimmen op de markt waren oneetbaar, want zaten vol nitriet. Binnen enkele dagen stond de keuken blank door een defecte wasmachine en als kers op de taart monteerden installateurs het aanrecht achterstevoren, zodat het water op de grond liep in plaats van in de gootsteen. Nee, het begin was niet makkelijk voor Derk Sauer en zijn vrouw Ellen Verbeek, die in de winter van 1990 aankwamen in wat toen nog de Sovjet-Unie was. Hij om voor uitgever VNU een magazine voor expats op te zetten, zij om als correspondent verslag te doen van de snel veranderende Sovjet-Unie.

Het magazine dat Sauer op moet zetten noemt hij Moscow Magazine, geïnspireerd op het beroemde New York Magazine: diepgravende verhalen van de beste journalisten, met de mooiste fotografie. Er is alleen een probleem: er is niets – geen kantoor, geen telefoonlijnen, geen distributienetwerk, geen adverteerders. De Unie van Journalisten waarmee VNU een joint venture is aangegaan, blijkt een verzameling oud-KGB-ers die vooral geïnteresseerd is in zo veel mogelijk geld verdienen met zo min mogelijk inspanning.

Maar met veel kunst- en vliegwerk lukt het hem, samen met Annemarie van Gaal, die de zakelijke leiding van het blad op zich neemt, uiteindelijk om een getalenteerde groep journalisten om zich heen te verzamelen, een redactieruimte met werkende telefoonlijnen te vinden en een mooi blad te maken. Alleen de distributie en de adverteerders blijven een probleem. Het blad is op slechts een beperkt aantal punten te koop en voor veel adverteerders is Moskou begin jaren negentig nog een brug te ver – al is het alleen maar omdat er nog nauwelijks iets te koop is. Het blad redt het dan ook niet.

Dat had het einde kunnen zijn van Sauers Russische avontuur. Maar Sauer en zijn vrouw Ellen willen, ondanks alle ontberingen, blijven. Ze hebben ondertussen al een staatsgreep achter de kiezen en hebben de Sovjet-Unie plaats zien maken voor de Russische federatie. De roebel is ondertussen zo weinig waard geworden dat iedereen in dollars betaald wil worden. Maar het avontuurlijke Moskou trekt hen meer dan een terugkeer naar Amsterdam. En bovendien: Sauer ziet nieuwe kansen en start The Moscow Times, een Engelstalige krant die de snel groeiende groep buitenlanders in de stad moet bedienen met onafhankelijk nieuws. Het is een flinke gok, Sauer stopt er veel van zijn eigen geld (en dat van anderen) in.

Amusant, maar ook tekenend is de anekdote dat de (enige) drukkerij weigert de krant te drukken, omdat de oplage te laag is. Tenzij Sauer hun kan vertellen hoe je kaas maakt, zodat een aan de drukkerij gerelateerde melkfabriek kaas kan produceren voor de Moskouse markt (de melkmarkt is namelijk in handen van de maffia). Sauer weet diezelfde avond via de telefoon een gepensioneerde Nederlandse melkfabrieksdirecteur zover te krijgen dat hij naar Moskou vliegt om daar de fijne kneepjes van het kaas maken bij te komen brengen. De krant kan worden gedrukt.

Journalistiek is The Moscow Times een groot succes. Maar zakelijk gaat het een stuk minder. Uiteindelijk wordt de krant gered door de aankoop van de Russische licentie van het blad Cosmopolitan – een succes dat te danken is aan de inzet van Van Gaal, die de Amerikaanse directeur van de internationale publicaties van Hearst Magazines een jaar lang telefonisch stalkte, tot deze eindelijk toegaf. Sauers vrouw Ellen wordt, samen met een Russische journaliste, de hoofdredacteur.

De lancering van Cosmopolitan in 1994 blijkt precies te zijn waar veel Russische vrouwen naar smachten: luxe en glamour. Want ondertussen heeft de planeconomie plaats gemaakt voor een economie van ieder voor zich: sommigen worden in korte tijd steenrijk, anderen vervallen in diepe armoede. De westerse consumptiemaatschappij doet zijn intrede – Russen raken bekend met fast food, supermarkten en westerse modemerken. Er valt geld te verdienen en ook de georganiseerde misdaad heeft dat in de gaten. Al snel zijn afpersingen en afrekeningen schering en inslag.

Er is wel vaker de vraag gesteld hoe Sauer heeft kunnen overleven tussen al dit geweld, aangezien hij altijd heeft ontkend zaken te hebben gedaan met de maffia. In Moscow Times wordt duidelijk dat ook hij telefoontjes kreeg met het dringende ‘advies’ om ‘protectiegeld’ te betalen. Sauers reactie tekent zijn vermogen om ook in stressvolle situaties koel te blijven en deze in zijn voordeel uit te buiten. In plaats van toe te geven, wat veel bedrijven deden, vraagt hij zich af of hij anderen niet kan laten betalen om hem te beschermen. En zo komt hij uit bij oligarch Michael Chodorkovski, destijds 33 jaar oud, die zijn hoofdkwartier heeft in een ware vesting in het centrum van Moskou, compleet met mannen met machinegeweren op iedere straathoek. Sauer en Chodorkovski komen overeen dat de laatste tien procent van de aandelen van Sauers bedrijf koopt en zich niet met de inhoud van de krant zal bemoeien. Als daarna dubieuze types Sauer opbellen met ‘voorstellen’ tot ‘protectie’, verwijst hij hen door naar Chodorkovski. Daarna hoort hij nooit meer iets.

En dan zijn we nog maar in de tweede helft van de jaren negentig – de roebelcrisis van 1998, de doodsbedreigingen van de geschifte eigenaar van een modellenbureau, de opkomst van Vladimir Poetin en met hem een steeds machtiger wordende staat, wat leidt tot een nieuwe golf van moorden en afpersingen – het staat allemaal uitgebreid beschreven. Evenals de plotselinge rijkdom van kennissen en vrienden van Sauer en Verbeek, die maakt dat sommigen van hen behoorlijk het spoor bijster raken (een van de meer onschuldige anekdotes betreft die van een schoolreisje naar Amsterdam, waarin een opgewonden jongen bekent dat dit zijn ‘eerste keer is’. Niet dat hij vliegt, blijkt bij navraag, maar dat hij economy class reist).

Moscow Times is zowel een persoonlijke geschiedenis van twee mensen die door talent, een enorm doorzettingsvermogen en geluk midden in de chaos een media-imperium hebben opgezet, als een liefdesverklaring aan Rusland. Of, zoals een Indiase goeroe het in het boek verwoordt: “Russen zijn unieke mensen: ze hebben een westers hoofd en een oosters hart.”