Het tijdperk van Augustus

Dit jaar, op 19 augustus om precies te zijn, is het precies 2000 jaar geleden dat de naamgever van deze maand zijn laatste adem uitblies. Verschillende instanties, waaronder musea, besteden daar de nodige aandacht aan. Zo was van 18 oktober 2013 tot 9 februari 2014 in de Scuderie del Quirinale in Rome –zonder twijfel de meest logische plek om de aftrap voor het herdenkingsjaar te geven- een groots opgezette expositie te zien, die de eenvoudige doch alleszeggende titel Augusto kreeg.

Het was niet de eerste keer dat de Italianen konden genieten van een tentoonstelling rondom Augustus; op 23 september 1937, toen de 2000ste geboortedag van de Romeinse keizer gevierd werd, opende niemand minder dan dictator Benito Mussolini in Rome de expositie Mostre Augustea della Romanita. De fascistische leider wilde niets liever dan een nieuw ‘Romeins Rijk’ stichten –de reden waarom Italië besloot om Abessinië (het huidige Ethiopië) binnen te vallen, één van de weinige Afrikaanse landen die nog NIET gekolonialiseerd waren- en beschouwde zichzelf als een soort opvolger van de Romeinse veldheren en keizers uit de oudheid. Saillant detail is dat Mussolini eigenlijk veel meer had met de beroemdste aller Romeinen, de legendarische Julius Caesar, die als zegevierende veroveraar natuurlijk meer tot de verbeelding van de dictator sprak dan Augustus, die eigenlijk vooral als vredesstichter in de geschiedenisboeken terecht is gekomen. Echter, de 2000^e geboortedag van deze laatste, die zich voordeed tijdens de hoogtijdagen van Mussolini, was een té mooie gelegenheid om aan voorbij te gaan -en dus werd er flink uitgepakt met een eerbetoon aan Augustus, dat uiteraard tevens diende als uithangbord en verheerlijking van het fascistische regime. Een fraai staaltje propaganda dus.

Dat nieuwe imperium van Mussolini stelde natuurlijk weinig voor en was geen lang leven beschoren; zoals vele andere leiders in de geschiedenis heeft hij getracht om terug te grijpen naar een roemrijk (vaderlands) verleden om dat voor eigen doeleinden te gebruiken. Of liever gezegd: misbruiken. Na de val van het regime heeft de associatie met de fascisten de reputatie van de keizer dan ook lang geen goed gedaan, maar na verloop van tijd verdween het bijsmaakje en kon men de man weer beoordelen op zijn eigen daden- en niet op het feit dat hij ongevraagd als een soort poster boy was ingezet door een leider die 20 eeuwen na hem leefde en die aan grootheidswaanzin leed. En dat is maar goed ook, want over de keizer zelf valt genoeg te zeggen.

De meningen over Augustus (63 v. Chr.- 14 n. Chr.) zijn verdeeld. Als het om Romeinse keizers gaat zijn we gewend om het onderscheid te maken tussen de ‘goede’ en ‘slechte’ heersers; Augustus wordt eigenlijk steevast in eerste rijtje geplaatst, ondanks het feit dat sommigen hem beschouwen als een meedogenloze usurpator die over lijken ging om de top te bereiken. Daar is absoluut wat voor te zeggen, maar toen hij alle macht eenmaal in handen had wist hij daar met grote wijsheid en voorzichtigheid mee om te gaan. Hij zou zo’n 40 jaar regeren, een periode die hij benutte om orde en vrede in het Romeinse Rijk te herstellen en om de basis te leggen voor het principaat, een nieuwe regeringsvorm waarbij de absolute macht in de handen van één persoon kwam te liggen.

Dat was een unieke gebeurtenis in de geschiedenis van Rome, want nadat de Romeinen in 509 v. Chr. hun laatste koning de stad uit hadden geschopt waren ze helemaal klaar met alleenheersers. Een koning, dat nooit meer! De macht kwam in handen van gekozen magistraten en de senaat, een ‘raad van ouderen’ (letterlijk vertaald) die zich in de loop van de eeuwen ontpopte van adviesorgaan tot de machtigste instelling van Rome. Bijna vijf eeuwen lang zou de Romeinse Republiek blijven bestaan, maar de opkomst van machtige mannen als Marius, Sulla, Pompeius, Crassus en Caesar, die legers aanvoerden die loyaal waren aan hen persoonlijk en niet aan de staat, zou alles veranderen. De flamboyante, zelfverzekerde Julius Caesar flirtte openlijk met het idee van het koningschap, iets dat voor veel Romeinen onverteerbaar was; het kostte hem uiteindelijk in 44 v. Chr. zijn leven. De samenzweerders die hem neerstaken verklaarden dat zij ‘de Republiek hadden gered’. Wat ze toen nog niet konden vermoeden was dat ze hun geliefde Republiek zojuist voorgoed om zeep hadden geholpen.

Het zou namelijk Caesars erfgenaam zijn, de jonge Gaius Octavius, die het stokje van zijn (adoptief) vader overnam en zou slagen waar Caesar had gefaald. Het zou even duren en er zou veel bloed vloeien, o.a. dat van de moordenaars van Caesar, van Cicero, van Marcus Antonius en Cleopatra, maar uiteindelijk kwam Octavius, na jaren van burgeroorlogen, als de grote overwinnaar uit de bus. En hij deed dan vervolgens wel alsof hij alle macht weer teruggaf aan de senaat en de Republiek weer hersteld had, maar dat was allemaal maar schijn. Hij liet, soms na gespeelde tegenzin, zo ongeveer alle bevoegdheden van de republikeinse ambten en instellingen aan zichzelf toekennen, waardoor in feite alle macht in zijn handen kwam te liggen. Zijn grote kracht was echter dat hij niet te koop liep met zijn unieke, invloedrijke positie; teveel en te openlijk machtsvertoon had Caesar de kop gekost, dat zou Octavius niet laten gebeuren. Daarom ging hij omzichtig te werk en zorgde ervoor dat hij de senatoren immer met respect tegemoet trad en regelmatig hun advies inwon, alsof hun mening er nog werkelijk wat toedeed. Die houding werkte; als primus inter pares (de eerste onder zijn gelijken) had hij de touwtjes stevig in handen, terwijl de republikeinse staatsvorm ogenschijnlijk weer was hersteld.

De titel Augustus - de verhevene - werd hem in 27 v. Chr. door de senaat toegekend en vanaf dat moment zou hij onder die naam bekend staan. Hij zou ruim 40 jaar regeren, een periode die hem in staat stelde om de Romeinen langzaam te laten wennen aan de nieuwe gang van zaken. Want zijn tijdgenoten waren niet gek; natuurlijk had men door dat de echte macht nu bij hem lag, de princeps, maar de meeste mensen vonden het wel prima zo. Het flink uitgebreide Romeinse Rijk had behoefte aan een sterke man die orde op zaken kon stellen en voor veiligheid en welvaart kon zorgen. Augustus was de juiste man op de juiste plaats, een charmante leider die –toen hij na veel geweld eindelijk op ‘de troon’ zat- een vriendelijker gezicht kon laten zien en alle bevolkingsgroepen achter zich wist te krijgen. Toen hij stierf in 14 n. Chr. was het dan ook zijn verdienste dat de Romeinen praktisch zonder morren zijn stiefzoon Tiberius, die hij als zijn eigen zoon had aangenomen, als opvolger accepteerden. Ze wisten inmiddels niet meer beter dan dat één man de dienst uitmaakte.

Het probleem met de opvolgers van Augustus was dat ze niet allemaal even bedreven waren in het toneelstukje dat de eerste keizer bijna 24/7 had opgevoerd als het om de uitoefening van de macht ging. Sommigen misten de tact of hadden überhaupt helemaal geen zin om te doen alsof ze nog rekening moesten houden met de senatoren. Het was sowieso niet eenvoudig om in de voetsporen te moeten treden van een zo geïdealiseerde en geliefde heerser, die na zijn dood vrijwel meteen vergoddelijkt werd, net zoals zijn vader Julius Caesar vóór hem. Zo werd Augustus na zijn dood nog meer aanbeden dan daarvoor. Het principaat, de regeringsvorm die hij had geïntroduceerd, zou nog bijna vijf eeuwen lang het Romeinse Rijk overeind houden.

De tentoonstelling Augusto, die vorig jaar in Rome werd geopend, is inmiddels naar Parijs verhuisd. Hij heeft daar de wat langere titel Moi, Auguste, Empereur de Rome gekregen (tja, Fransen Enfin.) De expositie biedt een mooi overzicht van het leven van Augustus en het tijdperk waarin hij leefde. Kunstwerken uit verschillende musea, o.a. het beroemde beeld van Augustus als legeraanvoerder, de zgn. Augustus van Prima Porta, zijn -veelal voor het eerst- bij elkaar gebracht om een zo compleet mogelijk beeld te presenteren van de man die Rome een nieuw tijdperk binnen loodste. Aandacht is er o.a. voor zijn politieke en militaire loopbaan, voor zijn betekenis voor het sociale en culturele leven, zowel in Italië als in de provincies, maar ook voor zijn – niet altijd heel gelukkige - privéleven.

Hoewel hij mazzel had met zijn twee beste vrienden, de generaal Agrippa (die later met zijn dochter Julia trouwde en dus zijn schoonzoon werd) en de spindoctor/kunstliefhebber Maecenas, die hem hun leven lang trouw bleven en zonder wie hij het waarschijnlijk niet zover geschopt zou hebben, kende hij vooral veel tegenslagen als het op zijn opvolging aankwam. Met zijn derde vrouw Livia had hij een lang en goed huwelijk, maar ze kregen samen helaas geen kinderen. Augustus had alleen een dochter uit een eerder huwelijk. Alle schoonzoons en kleinzoons die als opvolger in aanmerking kwamen stierven een vroegtijdige dood; eigenlijk bleef alleen Tiberius, een zoon van Livia uit een eerder huwelijk, op het laatst nog over En nee; hoewel sommige romanschrijvers daar anders over denken is het toch niet zeer waarschijnlijk dat Livia al die beoogde troonopvolgers heeft vergiftigd om er maar voor te zorgen dat háár zoon Augustus op zou volgen.

Nu is Parijs een stuk dichterbij dan Rome, dus wie nog een tripje wil maken om de expositie te bezoeken hoeft minder ver te reizen. Klein minpuntje is dat niet alle informatie in het Engels is te lezen (tja, Fransen ), maar alleen al vanwege de visuele pracht is deze expositie in het kader van het Augustus-jaar niet te missen. Grijp uw kans dus nog. Het is een unieke gelegenheid voor een uitgebreide kennismaking met Augustus en de wereld waarin hij leefde. Bent u niet in de gelegenheid om te gaan, verdiep u dan eens in deze eerste keizer door bijvoorbeeld de biografie Augustus van Anthony Everitt te lezen. Of ga in –hoe toepasselijk- de maand augustus naar de boekhandel voor de verschijning van de Nederlandse vertaling van de veelgeprezen roman Augustus van John Williams (de Amerikaanse schrijver, niet de Nederlandse presentator ) Want hoe leuk zo’n tentoonstelling ook is, een écht goed beeld van zo’n geniale politicus, de ‘man met twee gezichten’, krijg je natuurlijk niet in zo’n korte tijd. Om hem te leren kennen –en te beoordelen- is enige verdieping in de stof noodzakelijk. En met die opmerking wil ik dit –qua lengte misschien een beetje uit de hand gelopen-stuk afsluiten. Ik wens u allen een fijne (culturele) zomer!

De tentoonstelling Moi, Auguste, Empereur de Rome is nog t/m half juli te bezichtigen in het Grand Palais in Parijs. Kijk hier voor meer informatie: http://www.grandpalais.fr/fr/evenement/moi-auguste-empereur-de-rome.