Geordende waanzin aan de Wannsee

Op 20 januari 1942 vond in Villa Marlier aan de Wannsee nabij Berlijn een conferentie plaats van veertien hooggeplaatste ambtenaren en SS-functionarissen. Onder leiding van de gevreesde SS-Obergruppenführer Reinhard Heydrich en met behulp van zijn ‘Judenreferent’ Adolf Eichmann werd de uitwerking van de ‘definitieve oplossing van het Jodenprobleem’ besproken. Vanwege de vertrouwelijkheid zijn alle kopieën van het verslag vernietigd. Eén exemplaar is aan deze vernietiging echter onttrokken. Op basis van dit verslag en de getuigenissen van Eichmann bij diens proces in Jeruzalem in 1961 heeft de Duitser Paul Mommertz een reconstructie van deze beladen vergadering samengesteld. 

In 1992 voerde het Nationale Toneel, in de vertaling van Tom Kleijn en onder regie van Hans Croiset, De Wannseeconferentie al eens op. Aansluitend op de Dodenherdenking heeft het Nationale Toneel De Wannseeconferentie nogmaals eenmalig opgevoerd, ditmaal onder regie van Johan Doesburg in de Koninklijke Schouwburg te Den Haag.

Juist aansluitend op de Dodenherdenking is deze reconstructie nog pregnanter dan op ieder ander willekeurig gekozen moment. Want door de werkelijkheid zo dicht mogelijk te benaderen, wordt de geordende waanzin van het Naziregime in alle gruwelijk inzichtelijk gemaakt. In anderhalf uur tijd laten de zestien betrokken acteurs zien hoe een onvoorstelbaar onderwerp als het ‘Jodenprobleem’ onderwerp kan zijn van een reguliere, bijna banale, vergadering.

Los van het onderwerp zijn daar dezelfde mechanismen te ontwaren die vrijwel elke andere vergadering (over oneindig meer onschuldige onderwerpen) domineren: hoe wordt de uitvoering ter hand genomen en wie is uiteindelijk eindverantwoordelijk. Ook deze vergadering van de hoge ambtenaren en de SS-top van het Derde Rijk stond daarvan in het teken. De uitkomst stond, mede met dank aan Eichmann, al vast: onder leiding van Heydrich en met hulp van ultieme ordening en efficiency zou het probleem ter hand worden genomen. De gevolgen van deze conferentie zijn bij een ieder bekend en daarom onderwerp van onze jaarlijkse Dodenherdenking en meer dan dat.

Niet alleen de geordende waanzin en daarmee de afstandelijkheid van de deelnemers deed het publiek gruwen, ook de constatering dat er slechts sprake lijkt te zijn van gradaties van fanatisme bij het oplossen van het ‘Jodenprobleem’. Hoewel de bijeenkomst een samenkomst is van zowel burgers als militairen is het opvallend hoe eensgezind men is over het doel van de vergadering. Alleen over de uitvoering en de onderlinge machtsverhouding ontstaat discussie. En natuurlijk is de ene deelnemer fanatieker en haatzuchtiger ten opzichte van de Joden dan de ander, maar het gezamenlijke doel wordt onderschreven.

Juist door zo dicht mogelijk bij de waarheid te blijven, wordt de realiteit van toen alleen maar intenser overgebracht. Daarbij heeft het Nationale Toneel ook gebruik gemaakt van een behoorlijk deel van het topsegment van het Nederlandse acteertalent waaronder Mark Rietman en Pieter van der Sman als Heydrich en zijn trouwe secondant en Hans Croiset als Stuckart (Staatssecretaris van het Rijksministerie van Binnenlandse Zaken) die als enige nog een enkel voorbehoud lijkt te maken. Een voorbehoud dat overigens meer gestoeld lijkt te zijn op de aantasting van de autoriteit van zijn ministerie dan moeite met de doelstelling an sich.

De Wannseeconferentie is overigens ook onderwerp van de HBO-film Conspiracy (2001) met Kenneth Branagh als Heydrich en Stanley Tucci als Eichmann. Eigenlijk is Conspiracy de filmische pendant van De Wannseeconferentie doch op enkele punten wat steviger aangezet.

Zowel Conspiracy als De Wannseeconferentie eindigen met een uiteenzetting van het lot van de deelnemers van de conferentie. Het lot van Eichmann is, mede door de De Zaak 40/61 van Harry Mullisch, bekend: ontvoerd uit Argentinië waar hij na de oorlog naartoe was gevlucht en in Jeruzalem berecht en ter dood veroordeeld. Heydrich zou de Wannseeconferentie slechts enkele maanden overleven en in Praag de dood vinden na een aanslag door Tsjechische verzetsstrijders. Onderwerp overigens van de prachtige debuutroman HhhH van Laurent Binet.

Tot hoorbare verbazing van het publiek van de Koninklijke Schouwburg kwamen veel van de andere deelnemers er na de oorlog af met lichte straffen of zelfs invrijheidstelling. Er lijkt hier sprake te zijn zijn van dezelfde soort discussie in de aanloop naar deze Dodenherdenking waarbij de stellingname is betrokken dat wanneer je iedereen herdenkt, je feitelijk niemand meer herdenkt. Wanneer iedereen verantwoordelijk is, wie is er dan eigenlijk nog schuldig?