Een nieuwe Krimoorlog? Een nieuw Jalta? Of is er een Anschluss ophanden?

Op de Krim hebben Rusland en het Westen al eens tegenover elkaar gestaan. De Krimoorlog (1853-1856) zou je een van de eerste moderne interventieoorlogen kunnen noemen, waarbij de westerse mogendheden het zieltogende Turkse Rijk te hulp schoten tegen het opdringende Rusland. Dat liep voor het orthodoxe Rusland, dat zich ook nog had opgeworpen als beschermer van de christelijke heilige plaatsen (Jeruzalem), slecht af. De Russen werden met hun ontwikkelingsachterstand ten opzichte van het Westen geconfronteerd en hadden nog veel meer moeite om genoeg troepen naar het ver van Sint Petersburg en Moskou gelegen schiereiland te krijgen dan de Europese mogendheden, die de doortocht op zee hadden. Modern was de Krimoorlog in die zin dat er van een coalition of the willing sprake was (zelfs Sardinië deed mee), dat de publieke opinie in de Europese hoofdsteden dankzij de kranten voor het eerst een idee kreeg van de verschrikkingen van het slagveld, en dat de legendarische Florence Nightengale er naartoe trok om gewonden te verzorgen. Een opkomend humanisme, begonnen als solidariteit met de eigen troepen.

Daarentegen is internationale solidariteit altijd een moeilijke zaak. Van veel interesse voor Oekraïne van westerse zijde kon je de afgelopen weken niet spreken. De protesten in Kiev werden wel waargenomen, maar de Winterspelen in Sotsji trokken meer aandacht, net als Poetin en zijn homowetten. Maar ineens was daar vorige week die geweldsuitbarsting die de zittende pro-Russische president Viktor Janoekovitsj de benen deed nemen. Vanuit Rusland (Rostov aan de Don) heeft hij laten weten dat hij blijft doorvechten en dat Moskou moet handelen (zonder overigens expliciet om militaire steun te vragen), wat dan nu ook op de Krim lijkt te gebeuren. Op de Krim, dat in 1954 door Sovjetleider Nikita Chroesjtsjov (zelf van Oekraïense boerenafkomst) aan de Sovjetrepubliek Oekraïne werd overgedragen, zijn de Russen in de meerderheid. Het is een giftige erfenis. Niet alleen omdat de oorspronkelijke bewoners, de Krim-Tataren, door Stalin tijdens de Tweede Wereldoorlog naar Siberië zijn gedeporteerd, maar ook omdat in de haven Sebastopol een flink deel van de Russische Zwarte Zeevloot is gestationeerd.

Gegeven deze onheilspellende achtergrond, en het feit dat de Oekraïne van oudsher nauw met 'moedertje Rusland' is verbonden, is het niet zo vreemd dat het Westen de kat uit de boom kijkt. In 2008 was de NAVO zelf nog verdeeld over de vraag of Oekraïne en Georgië een lidmaatschapsaanvraag konden indienen. Amerika had daar wel oren naar, maar Angela Merkel was fel tegen, omdat het de banden met Moskou kon verslechteren. Dat bleek ook wel, want later in augustus van dat jaar trokken de Russen de Kaukasus over om de pro-westerse Georgische president Micheil Saakasjvili een lesje te leren, een avontuur waarbij alle betrokken een bloedneus opliepen. Dankzij bemiddeling van de Franse president Nicolas Sarkozy kwam er toen snel een wapenstilstand en een scheidslijn in Georgië die je een 'rode lijn' zou kunnen noemen. Zolang Moskou het behaagt. In september 2008 begon de financiële crisis en in 2010 de eurocrisis, waardoor Europa wel andere dingen aan het hoofd heeft.

Op nieuwe leden voor de NAVO of de EU zit hier niemand meer te wachten. Het Westen is genoeg naar het Oosten opgeschoven als het aan onze publieke opinies ligt. En laten we eerlijk zijn, we weten niets van Oekraïne en willen er ook niks van weten. Weleens gehoord van regio's als Podolië of Wolynië, die nochtans vlakbij bij de grens met de EU liggen? In het beste geval is bekend dat de stad Lviv, het vroegere Lemberg, als hoofdstad van Gallicië deel uitmaakte van het Habsburgse Rijk. Tijdens het interbellum was dat Polen, dat toen veel verder naar het Oosten lag. Het zijn gebieden waar verschrikkelijke pogroms hebben plaatsgevonden waar niemand graag aan herinnerd wil worden. Dit is grijs gebied, een historisch twistgebied tussen Duitsers, Polen en Russen om van weg te kijken. Zoals er in 1939 niemand in het Westen voor Danzig wilde sterven, zo wil nu niemand sterven voor Lviv. Laat staan voor de Krim.

De Krim is ook bekend van de conferentie van Jalta, waar in februari 1945 de Grote Drie bijeenkwamen om de strijd tegen Hitler-Duitsland af te ronden en alvast contouren te schetsen over hoe het daarna met Europa verder moest. Een hardnekkige mythe wil dat daar ook de toekomstige deling van Europa tussen Oost en West is afgesproken. Een mythe, want die deling liep meer langs de frontlijnen waar de geallieerde legers in mei 1945 tot stilstand zouden komen (en zelfs daarin zouden nog kleine wijzigingen komen). Maar duidelijk is ook dat het Westen gevoelig is voor de erkenning van een Russische invloedssfeer en daar omwille van de geopolitieke stabiliteit in de wereld zelfs belang bij heeft. En daarin zit de kans op een 'tweede Jalta'. Niet dat dit expliciet gezegd kan worden, want officieel geldt het zelfbeschikkingsrecht der volken. Maar dit deel van Oost-Europa is een lappendeken dat het Westen van oudsher graag aan anderen laat. Vandaar dat Moskou er in zekere zin vrij spel heeft. In zekere zin, want ook Rusland is een federatie waarin de Russen weliswaar etnisch de veruit sterkste groep zijn, maar ook rekening moeten houden met al die andere etnische minderheden die niet graag een terugkeer naar vroeger tijden zien, toen ze (zoals de Krim-Tataren) naar Siberië konden worden gedeporteerd. De knoet van Stalin (een Georgiër overigens) heeft in de voormalige Sovjet-Unie nog steeds veel aanhang, en Poetin maakt van dat verlangen naar een 'sterke man' handig gebruik. Maar in Zuid-Rusland zijn er ook veel volken (Tsjetsjenen bijvoorbeeld) die daar anders over denken.

Het Westen heeft dus geen enkel belang om op de Krim een nieuwe confrontatie met Moskou aan te gaan. Ook een opdeling van de Oekraïne in een westelijk en oostelijk deel is niet aantrekkelijk, zoals ook een nieuwe scheidslijn á la Jalta het liefst vermeden wordt. Omgekeerd is dit ook de koers die het Kremlin het beste past. Het verklaart waarom de invasie op de Krim in eerste instantie 'sluipend' verloopt. Maar wel zo zichtbaar dat de bewakingscamera's het kunnen registreren en er geen misverstand kan bestaan dat Moskou de Krim tot zijn invloedssfeer rekent. Ondertussen heeft Poetin ook toestemming van de doema gekregen om troepenacties in Oekraïne te beginnen 'ter bescherming van Russische burgers'. Daarmee lijkt Rusland op een Anschluss met de Krim aan te koersen zoals Hitler dat in 1938 met Oostenrijk deed. De democratische landen stonden er toen bij en keken ernaar, en waarschijnlijk rekent Poetin op een scenario dat het niet tot een echte oorlog komt (zoals er ook bij de Duitse eenwording in 1990 geen schot gelost is). Dat neemt niet weg dat Moskou bij een confrontatie met het Westen in welke vorm dan ook het meeste te verliezen heeft. Net als in 1853-1856.