De krakende langspeelplaat van de Frankfurter Schule

Eind vorig jaar organiseerde het Nexus-instituut, de deftige denktank uit Tilburg, How to Change the World? in de Amsterdamse Stadsschouwburg. Nu is het Nexus nummer 63 verschenen met daarin de bijdragen van de verschillende sprekers. Heel leerzaam, deze bundel.

‘Tijdens de Nexus-conferentie 2012 gaan vooraanstaande internationale sprekers met elkaar in debat over de vraag hoe wij de wereld kunnen veranderen', staat er op de website van het Nexus-instituut. Alain Badiou, John Gray, Roger Scruton; Nexus-directeur Rob Riemen heeft inderdaad een indrukwekkende stoet denkers op de been weten te brengen. Maar hij wordt dan ook de man genoemd met de dikste rolodex van filosofisch Nederland.

Alleen: schijn bedriegt. Aan grote namen geen  gebrek. Verwacht alleen geen originele analyses en verrassende inzichten. Het enige verrassende is de eensgezindheid onder de sprekers. Het komt er telkens weer op neer dat het kapitalisme de grote boeman is.  

Het klinkt allemaal o zo ik wilde zeggen 'vertrouwd', maar 'vermoeid' is een beter woord. Want hoe vaak hebben we al niet gehoord dat het kapitalisme een duistere kracht is die het allerslechtste in ons naar boven zou halen? Het maakt ons oppervlakkig, dom, onvrij en passief. Welke ondeugd is eigenlijk níet te herleiden tot het kapitalisme?

Het klinkt alsof iemand de krakende langspeelplaat van de Frankfurter Schule maar weer eens heeft opgezet. Gretig worden de helden van ’68 aangehaald. Herbert Marcuse, Theodore Adorn en natuurlijk Karl Marx.

Een prettige uitzondering in de Nexus-bundel – het moet gezegd – is de conservatieve filosoof Roger Scruton. Hij moet weinig hebben van ‘de kleuterschoolfilosofie’ van Marcuse. Ook niet van diens neomarxistische strijdmakkers trouwens.

Maar verder zet afkeer van het kapitalisme de toon van de bundel. Illustratief is bijdrage van Rory Stewart, een Engelse publicist en politicus. In Afrika gaat het slecht, het blijft tobben in het Midden-Oosten. De teneur is boetvaardig en hooguit schoorvoetend geeft hij toe dat de armoede de laatste jaren is afgenomen. Maar ja, hoe is dit tot stand gekomen? Niet door ontwikkelingshulp en humanitaire interventies. ‘Dit doel is bereikt dankzij de buitengewone groei van China.’

Alsof de spectaculaire armoededaling dan ineens niet meer telt. Want spectaculair ís die daling. Zo’n 25 jaar geleden moesten 600 miljoen Chinezen rondkomen van een dollar per dag, aldus The Economist een tijdje terug, terwijl dat er nu minder dan 180 miljoen zijn. Het kapitalisme kan realiseren waar miljarden aan ontwikkelingshulp níet toe in staat zijn. Dat is een pijnlijke waarheid als je uitgaat van de vrije markt die de wereld als een tsunami om zeep helpt.

En als het nu bij een incident bleef, maar nee. De vertroebeling van de blik zien we ook in andere bijdragen aan de bundel, zoals die van de Franse filosoof Alain Badiou. Hij doet net alsof de totalitaire twintigste eeuw niet heeft plaats gevonden en noemt zichzelf zonder enige schroom communist. Bijzonder inspirerend vindt hij de zoektocht naar alternatieven voor het kapitalisme sinds de bankencrisis van 2007, zoals de Occupy-beweging. Maar ook de recente ontwikkelingen op het Egyptische Tahrirplein zouden laten zien dat verandering echt mogelijk is. Want wat zag Badiou daar? Een ‘hechte eenheid’ tussen de verschillende geloven. ‘Zo beschermden christenen moslims bijvoorbeeld tijdens hun gebeden; en in meer algemene  zin stemden de politieke leuzen van de twee gemeenschappen overeen.’

Ik moest ook even met de ogen knipperen toen ik deze zin las, maar het staat er echt: Egypte als multireligieuze idylle. Vertel dat maar aan de Koptische christenen die hun leven niet zeker zijn. Dat waren ze nooit, maar het is er niet beter op geworden nu het land hard op weg is naar een islamitische monocultuur. Hun kerken worden in brand gestoken, kerkgangers neergeschoten. Nu smeedt haat ook een band, maar dat zal Badiou toch niet bedoelen met zijn ‘hechte eenheid’.

Betekent dit een diskwalificatie van de Nexus-bundel? Dat zou ik niet willen zeggen. Het boekwerk is juist zeer verhelderend. Het laat eens te meer zien waartoe virulent antikapitalisme kan leiden. Alles beter dan het kapitalisme? In het gunstigste geval leidt het tot wereldvreemde mijmeringen, in het ergste geval tot de omarming van dubieuze regimes.

De Nexus-bundel is uitsluitend te koop via de website van het Nexus-instituut.