De gestapelde wetenschap

Ik heb een beetje te doen met Diederik Stapel. De 44-jarige Tilburgse tophoogleraar sociale psychologie die ook internationaal hoog in aanzien stond, is van zijn voetstuk gevallen nu gebleken is dat hij zijn onderzoeksresultaten met grotendeels verzonnen cijfermateriaal heeft willen staven. Een schande is het, dit gefraudeer. Simon Rozendaal vindt het in Elsevier veel erger dan plagiaat en noemt Stapel een junk die moest scoren. Zou kunnen, al hebben wij columnisten ook allen iets junkachtigs om elke de dag met de slimste opmerking de aandacht te willen trekken. De hele wereld waarin onder hoge druk sterk geconcurreerd wordt zit vol junkies en cocaïnegebruikers. Zie de jongens op de beurs. Ik meen me te herinneren dat Piet Vroon, overigens wel een scherpe geest en het tegendeel van een Emile Ratelband, daar ook last van had. En in de wetenschap is plagiaat misschien niet zo ernstig als bedrog (de meeste wetenschappers komen nooit met iets origineels en citeren het werk van anderen), maar ik vond het plagiaat van een gerespecteerd televisie-intellectueel als Adriaan van Dis bijvoorbeeld weer wel ernstig, want dit gebeurde willens en wetens. Je moet althans wel een literaire Han van Meegeren zijn als je letterlijk een aantal pagina's van een obscure Zuid-Afrikaanse auteur precies uit je hoofd kunt opschrijven. Toch is Van Dis nog steeds een geacht en veelgelezen auteur. Romanciers mogen natuurlijk ook 'bedrog' plegen, daar schrijven zij fictie voor. Maar letterlijk woord voor woord overschrijven zonder bronvermelding is alles behalve fictie.

Terug naar Stapel. Dat hij door de mand is gevallen, is een persoonlijke tragedie, maar meer ook niet. Een Bernard Madoff, die talloze beleggers benadeelde, is het niet. Interessanter is hoe dit heeft kunnen gebeuren, want volgens de voorzitter van de commissie die de zaak heeft onderzocht, de psycholinguïst (een tak van wetenschap die ik eerst ook even heb moeten googlen en die iets met de taaltheoriën van Noam Chomsky te maken heeft) Willem Levelt, was het bedrog van Diederik nog veel groter en stelselmatiger dan gedacht. Dat maakt de zaak er bepaald niet beter op, niet voor Stapel, maar ook niet voor de wetenschap, de sociale psychologie, waarin Diederik blijkbaar een internationale grootheid kon zijn. Toegegeven: ook Einstein is niet het laatste woord in de wetenschap, maar het soort wetenschap waarmee Stapel de aandacht trok was toch wel heel erg talkshow-achtig en zat in de hoek van de bakerpraatjes en het damesgebabbel. Wellicht dat velen daarom hebben gemeend dat het niet zo erg was dat Diederik zijn zaakjes niet zo stevig onderbouwde. Je moet ook niet elk verhaal 'kapot willen checken', om met oud-journalist Martin van Amerongen te spreken. Daar heb ik alle begrip voor, want in praatshows gaat het nooit zo om de waarheid, maar om het bevestigen van wat allerlei hiphoppende redactiegansjes denken.

Volgens mij kun je niet eens zeggen dat Stapel zijn gegevens bij elkaar loog. Wie denkt met serieuze wetenschap te maken te hebben als er beweerd wordt dat vleeseters grotere hufters zijn dan niet-vleeseters, neemt zichzelf bij de neus en weet niet wat wetenschap is (al worden er op de Balkan grotere stukken vlees gegeten dan bij ons, net als in Argentinië: uit eigen ervaring kan ik vertellen dat ik een keer met de overigens uiterst aimabele Bulgaarse ambassadeur bij een Argentijn in Scheveningen een door hem aanbevolen 'steak Maradona' heb gegeten). Het kan dus best waar zijn wat Stapel beweert, maar misschien ook niet. Ook schijnt hij bij elkaar gefalsifieerd te hebben dat mensen zich in chaotische omstandigheden agressiever gaan gedragen. Volgens mij hoef je daar helemaal geen statistisch onderzoek voor te doen, maar kan iedereen dat om zich heen zien. Het was interessanter geweest wanneer Stapel het tegendeel had kunnen aantonen. Nu werd er een draaideur ingetrapt die al draaide, en Stapel trapte - heel verstandig - in de juiste richting mee.

Zulke rondjes kun je heel lang volhouden, en het was eigenlijk ook niet belangrijk genoeg om de malversaties van de gevierde wetenschapper aan de kaak te stellen. Stapel was gevierd, en daar ging het ze in Tilburg om. Niks zelfreinigende wetenschap, maar een grote schoonmaak achteraf waarbij allerlei hooggeleerde en hoogst integere collegae hun handen alsnog kunnen wassen in onschuld. Zij vinden het bedrog van Stapel 'schokkend'. Ik ben er eerlijk gezegd minder door geschokt, want op alle terreinen waar in naam van de waarheid en niets dan de waarheid wordt geëxcelleerd, stuit je van tijd tot tijd op (charismatische) praatjesmakers en valsemunters. Niks nieuws onder de wetenschappelijke zon.

Terecht wijst Simon Rozendaal op de hiërarchie in de wetenschap, waarbij de natuurwetenschappen theoretisch gezien op het hoogste plan staan, en de menswetenschappen daar ergens onderhangen en het midden houden tussen common sense en een paar algemeenheden die mensen van een zekere algemene ontwikkeling ook zelf kunnen bedenken of al op school hebben geleerd. Op de gestapelde menselijke kennis bedreef Diederik Stapel gestapelde psychologie, waarbij de sociale wetenschap - waarin hij jarenlang ongestoord zijn gang kon gaan en faam verwierf - weer een paar sporten naar beneden is gegaan. Omdat de sociale psychologie toch al niet zo hoog op de wetenschappelijke ladder stond, valt de val wel mee.