Complottheorie: een nieuwe religie

complottheorie: een nieuwe religie In deel 1 van dit tweeluik over samenzweringstheorieën Complot speculaties, 10 jaar na 9/11 heb ik proberen aan te geven welke tekenen erop duiden dat een complot onwaarschijnlijk is.
In deel 2 een aanzet het inzichtelijker te maken waar de behoefte vandaan komt om te geloven in complottheorieën. Hier is dus niet relevant of een complottheorie waar is of niet: het gaat om waarom mensen in complotten geloven en welke factoren mensen gevoelig maken voor geloof in complottheorieën.

In mijn optiek zijn er drie belangrijke factoren die het complotdenken voeden: 

Zingeving
Onzekerheidsreductie
Voldoening

Complottheorieën zijn (psychologisch gezien) functioneel. velen hebben behoefte om betekenis te geven aan stressvolle gebeurtenissen en complottheorieën komen tegemoet aan deze behoefte aan zingeving. Toevallige omstandigheden, complexe sociaal-maatschappelijke factoren en onvoorspelbare gevolgen kunnen in complottheorieën allemaal buiten beschouwing worden gelaten. Er is immers maar 1 schuldige: de autoritaire samenzweerders. De autoriteiten, je eigen overheid, waarin vele kiezers reeds (terecht) teleurgesteld zijn, ter verantwoording roepen heeft mogelijk nog enige invloed en dus meer zin dan de schuld uitsluitend bij een groep geïndoctrineerde moslimterroristen uit ‘verweggistan’ te leggen waar je als burger sowieso geen enkele invloed op hebt doch slechts het machteloze gevoel versterkt. De incompetentie van overheidsdienders en het lekken van vertrouwelijke informatie is aan de orde van de dag. Wanneer er echter groots ‘geplot’ moet worden ligt er tot aan de uitvoering niets op straat en is succes gegarandeerd.

Voorts versterken onzekerheid en gebrek aan controle de behoefte om redenen te zoeken bij schokkende gebeurtenissen waar men geen invloed op heeft. Het identificeren van specifieke vijanden is effectiever in het reduceren van angst dan het erkennen van het bestaan van toeval. In het algemeen vrezen mensen toeval meer dan onrechtvaardigheid. Zo zeer dat velen het bestaan van toeval zelfs geheel ontkennen. In principe eenieder die gelooft in ‘intelligent design’; een levensbeschouwing die uitsluit dat (intelligent) leven toevallig kan zijn ontstaan.

Zonder reden; Een schitterend ongeluk. Maar toeval is een belangrijke factor in de wetenschap.

Zonder aandacht voor statistisch bewijs en bevestiging van de theorie middels kwantitatieve tests, zal ook de wetenschapper/vakspecialist trappen in de meest voorkomende valkuil van leken/pseudowetenschappers: overhaaste generalisatie.

Uit een of enkele kansassociaties tussen twee attributen of variabelen wordt dan ten onrechte een oorzakelijk verband afgeleid. Overhaaste generalisatie is verantwoordelijk voor veel populaire vormen van (bij)geloof. Haastige conclusies zijn vaak geïnspireerd door het toeval, het onverwachte en een onwaarschijnlijke associatie tussen twee of meer gebeurtenissen. 

Het is echter niet verrassend noch toevallig dat men in de Arabische wereld, gedrenkt in een dogmatische religie, zich zo sterk aangetrokken voelt tot complottheorieën. Waar religie, dictatuur en het collectief toevalligheden ontkennen en individuele ontplooiing onderdrukken vormen joods/christelijk/westerse complottentheorieën een afdoende verklaring die niet in strijd is met de heersende macht en geldende doctrine.

In het westen tenslotte geeft het samenstellen en verkondigen van een complottheorie een zekere voldoening. 

Complotdenkers kunnen zelfvoldaanheid ontlenen aan hun rol als klokkenluiders, de onthullers van het kwaad. Zij beschouwen zichzelf graag als een groep onafhankelijke denkers die zich, in tegenstelling tot de argeloze massa, niets door de autoriteiten wijs laten maken! Complotdenken wordt populairder naarmate men meer en meer teleurgesteld wordt door de autoriteiten.

Toegegeven, discussiëren over geheime samenzweringen en deze ontrafelen kan ook een spannend tijdverdrijf zijn rond de koffietafel of aan de toog. Samenzweringstheorieën zijn als roddels, weinig geven toe dat ze ervan te genieten.

Dank zij internet is het stukken eenvoudiger geworden om zelf op te zoek te gaan naar nieuwe puzzelstukjes. Iedereen kan een steentje bijdragen in de ontmaskering. Complotdenkers hoeven zich niet langer geïsoleerd te voelen. Vele websites zijn in deze’ conspiracy theory markt’ gedoken.
In het seculiere westen zijn de mogelijke gevolgen van complotdenken minder bedreigend dan in de islamitische wereld. Het kan echter wel het open debat verstoren en zinnige maatregelen vertragen inzake de achterliggende thema’s die er werkelijk toe doen. Helemaal als verwarde volksvertegenwoordigers als CU kamerlid Joël Voordewind beginnen te kwetteren. Wanneer onwenselijke politieke ontwikkelingen zoals de Europese eenwordingsgedachte worden verward met ingenieuze complotten loopt de discussie vast in een zinloos welles-nietes. Evenals religies kunnen complottheorieën niet definitief worden ontkracht en worden hun aanhangers zelden bekeerd. Beiden blijven bestaan omdat ze onmiskenbaar in fundamentele menselijke behoeften voorzien. Nog nauwelijks hebben we ons bevrijdt van religieuze dogma's, of velen zitten alweer in de greep van bizarre theorieën over wereld samenzweringen. De truthers en alu-hoedjes zijn de digitale missionarissen van een nieuwe religie.

Is er dan niets positiefs over onze nieuwe geloofsgenoten te melden? Jawel! Ze roepen mensen op om waakzaam te blijven en niet alles wat autoriteiten en deskundigen zeggen dat goed voor ons is voor zoete koek te slikken. Voorts kan het toenemende geloof en verspreiding van complottheorieën de overheid mogelijk motiveren om minder opportunistisch te handelen, meer in het belang van de kiezer te handelen, meer opening van zaken te geven en zoveel mogelijk vragen te beantwoorden. Dus ook de bizarre vragen, daar is kennelijk behoefte aan.

R. Verhoef