Zijn er nog rode lijnen?

De opmars van de jihadisten die in Syrië en Irak een islamitische staat willen vestigen is ongetwijfeld een grote tegenslag voor de Amerikanen. Een met miljardensteun opgebouwde Iraakse legermacht nam zomaar de benen en dat is schokkend en diep verontrustend nieuws. Het zorgt voor frustratie en onmacht in Washinghton, wat de neiging om alle schuld aan de 'zwakke Obama' te geven nog verder versterkt. Dat lijkt mij veel te makkelijk. Natuurlijk was het verstandiger geweest als Obama in Syrië geen 'rode lijn' had getrokken die hij niet wilde of kon verdedigen. Maar de kern van de zaak is dat we in het Midden-Oosten met schuivende frontlijnen te maken hebben, plus een instortend (koloniaal) statensysteem dat daar na de Eerste Wereldoorlog is ontstaan. Zonder dat zich een voor de hand liggend alternatief aandient. In Turkije droomde de regering-Erdogan even van herstel van het voormalige Ottomaanse Rijk, maar die aspiraties liepen stuk op de weerbarstigheden van de Syrische burgeroorlog. Met de inname van de oliestad Kirkuk in Noord-Irak lijken de Koerden hun kans te grijpen, maar zij hebben weinig ervaring met het runnen van een eigen staat en kunnen rekenen op de argwaan van hun vijanden in Ankara, Damascus, Bagdad en Teheran. En dan is er ook nog Rusland, dat in Syrië weer een voet tussen de deur leek te hebben gekregen, maar door het optreden van Vladimir Poetin in een isolement is geraakt. Met zoveel gekwetste ego's kunnen hier nog rare dingen gebeuren en dan is het goed dat Obama het hoofd koel houdt en zich niet door dwaze prestigekwesties laat meeslepen.

Ik was gisteren op het NAVO-hoofdkwartier in Brussel, waar de toestand met alarm wordt gadegeslagen. Dat alarm betreft vooral Vladimir Poetin, die het sinds de inlijving van de Krim helemaal verbruid heeft. De Russische leider heeft op eigen houtje alle afspraken die sinds het einde van de Koude Oorlog tussen het Westen en de Russen zijn gemaakt aan de kant geschoven. Poetin heeft eenzijdig grenzen verlegd en dreigt daarmee het hele naoorlogse veiligheidssysteem in Europa op te blazen. Dat wil niet zeggen dat er geen 'rode lijnen' meer zijn. Wie NAVO-lid is, zoals Polen en de Baltische staten, moet op westerse veiligheidsgaranties kunnen blijven rekenen. Maar het is ook duidelijk dat het Westen geen oorlog met Rusland gaat voeren over kwesties in Oekraïne, dat geen NAVO-lid is. Niettemin heeft Poetin daar duidelijk een lijn overschreden, niet alleen met zijn annexatie van de Krim en zijn actieve gestook in de regio rond Donetsk, maar ook vanwege zijn schaamteloze propaganda en aantoonbare leugens. Waar niemand meer echt van opkijkt, maar die het ook moeilijk (en misschien wel onmogelijk) maken om weer met het Kremlin tot zaken te komen. Van business as usual kan voorlopig geen sprake zijn, hoewel de meeste Russen in Moskou denken dat de bui wel weer over zal drijven.

Interessant is dat niemand bij de NAVO de inname van de Krim had zien aankomen. Er waren troepenbewegingen gesignaleerd, maar dat Poetin echt tot actieve inmenging in Oekraïne zou overgaan was niet gedacht. Dat werd in strijd geacht met de wereld van de eenentwintigste eeuw, waarin zulke dingen niet meer zouden gebeuren. Daarbij gold Rusland niet als vijand, maar genoot zij een bevoorrechte status als strategisch partner van het Westen. Dus niks vernedering van een voormalige grootmacht door een NAVO die naar het Oosten was opgeschoven. Er werd juist volop rekening gehouden met de gevoeligheden van de Russen.

Let wel, dit werd niet verteld door naïeve dromers die illusies over samenwerking met Rusland hadden, maar door goed ingevoerde analytici die het Kremlin altijd scherp in de gaten hielden. Je zou dus kunnen zeggen dat het Westen zich op Poetin heeft verkeken. Wat de schok niet minder groot maakt, of misschien nog wel veel groter. Het betekent dat er in het Kremlin geen meesterstrateeg zit, wat bij de kille KGB-agent Poetin lang is gedacht, maar een dictatoriale leider die op een klein verongelijkt clubje medestanders vertrouwt en wispelturig gedrag vertoont. Dat is in de grote wereld van vandaag helemaal niet slim, maar dom en kortzichtig. Tegenover China zijn de Russen helemaal niet opgewassen. De leiders in Beijing zijn diplomatiek en intellectueel gezien superieur aan het Kremlin en maken gebruik van het isolement waarin de Russen zichzelf hebben gemanoeuvreerd.

Deze analyse is om twee redenen van belang. Ja, Obama had in Syrië een 'rode lijn' getrokken die door Bashar al-Assad, een cliënt van Moskou, is overschreden. Het zou kunnen dat de vijanden van Amerika daaruit de conclusie hebben getrokken dat ze hun gang kunnen gaan. In Irak lijkt dat het geval, al komt de zwakte daar in de eerste plaats van de centrale regering in Bagdad, waar de sji'ietische president Nouri al-Maliki alle soennitische facties van zich heeft vervreemd. Wat de zorgen voor Washington nog groter maakt. Met de opmars van de jihadisten in Irak kan overigens niemand blij zijn, ook Bashar al-Assad in Syrië niet (die zijn vijanden een nieuwe uitvalsbasis ziet krijgen). De jihadisten zijn de ware grensverleggers die zich van God noch gebod iets aantrekken. Maar degene die dit voorjaar echt de rode lijn heeft overschreden, is Poetin.

Jazeker, om met Iran en in Syrië tot zaken te komen blijft de band met het Kremlin belangrijk. Afgeschreven is Poetin zeker niet, in eigen land heeft hij zelfs de voorwaarden geschapen om tot 2024 te blijven zitten. Maar anders dan de vroegere Sovjetleiders, die na de Cubacrisis in oktober 1962 voorzichtig waren geworden en heel goed wisten waar de 'rode lijn' met het Westen lag, lijkt Poetin weer een avontuurlijker koers te zijn ingeslagen. Dat is gevaarlijk, waarbij het nog gevaarlijker - want giftig en vals - is dat zovelen in het Westen Obama daarvan de schuld geven. Terwijl het volkomen duidelijk is dat de Amerikaanse president - 'Don't do stupid shit!' - terughoudend opereert, en kwaadwillende krachten in de wereld daarvan rücksichtlos gebruik denken te kunnen maken.