Wie anti-EU is, is ook anti-Europees

Aldus Afshin Ellian op de website van Elsevier, in een blog onder de kop 'Eurofielen dringen hun onzalige project al decennia aan ons op'. De bijdrage laat er geen misverstand over bestaan dat ook Ellian zich tot de 'kritische burgers' rekent en de eurocraten maar 'vreemde vogels' vindt. De professor spreekt de taal van het volk, en maakt onderscheid tussen de EU, dat hij een onzalig project vindt van eurofielen, en Europa, dat veel groter (en mooier) is dan het bureaucratisch keurslijf van Brussel. Het is een favoriete retorische truc van zelfverklaarde eurosceptici (beter: EU-bashers), die menen dat Europa meer is dan de Europese instituties alleen.

Dat laatste is ongetwijfeld waar. Er zijn Europese landen die geen lid zijn van de EU, en de Europese geschiedenis reikt verder terug dan de Verdragen van Rome uit 1957 en de EGKS uit 1951. Onder die geschiedenis vallen godsdienstoorlogen en de Eerste en Tweede Wereldoorlog, net als de koloniale rijken die vanuit Europa elders in de wereld zijn gesticht. En natuurlijk een indrukwekkend cultureel erfgoed dat wereldwijd tot de verbeelding spreekt. Over wat wel en niet tot Europa hoort, worden eindeloze discussies gevoerd, en de eurosceptici zijn daar niet minder bedreven in dan de eurofielen. Je hoort tegenwoordig eurosceptici die terug willen naar een Europese vrijhandelszone zoals in de begindagen van de EEG (toen Engeland nog geen lid was), of naar de lappendeken van de Middeleeuwen, toen er nog helemaal geen moderne staten bestonden en er vrije hanzesteden waren. Een nostalgische visie die zij delen met de Europeanen van het eerste uur, die zich door het Carolingische Rijk lieten inspireren. Niet voor niets wordt er jaarlijks in Aken een Karel de Groteprijs uitgedeeld aan een Europeaan die zich verdienstelijk heeft gemaakt voor de Europese eenwording. En in de huidige ontkerkelijkte tijden zouden we bijna vergeten dat de Europese Idee vooral door katholieken werd gedragen. Tegen die achtergrond is het ook niet zo gek dat de euroscepsis zich vooral in protestantse landen manifesteert (maar niet in Duitsland, hartland van Maarten Luther). De oude Drees stond argwanend tegenover Europa, waarin hij een katholiek complot zag dat ons heel veel geld ging kosten aan spilzieke zuidelijke landen.

Bij Ellian, een nieuwkomer in Europa, valt op hoe volgzaam hij zijn anti-EU vrienden napraat en hoe weinig hij opheeft met de EU als een uniek pacificatieproject. Er spreekt een anti-papisme uit dat in Nederland al eeuwenoud is. Hij heeft het over de EU als 'onzalig project', waarin je moeiteloos de katholieke kerk kunt herkennen. Die 'vreemde vogels' zijn de hogepriesters van de eurocratie. De eurofielen worden als missionarissen neergezet die ons hun instituties al decennialang opdringen. Zij worden als gelovigen afgeschilderd, alsof het anti-EU-kamp inmiddels niet ook zijn eigen geloof aan de man aan het brengen is in naam van burgers die tot voor kort maar weinig interesse voor Europa aan de dag hebben gelegd en helemaal niet zo kritisch waren. De meeste burgers gingen mee met het Europese ideaal en meenden ook dat dit voor Nederland gunstig was. Onderscheid tussen Europa en de EU, dat nu ineens door de eurobashers wordt gemaakt, maakten zij helemaal niet. Wie aan Europa denkt, denkt aan de EU, en vice versa. Zo denken de meeste EU-burgers, en zo denken niet-Europeanen nog meer. In die zin heeft het hedendaagse Europa wel degelijk een identiteit, die wordt gesymboliseerd (en misschien wel gemonopoliseerd) door de Europese instellingen die voor de Europese eenwording staan. Dat is gezien de reikwijdte en het ambitieniveau van de EU onvermijdelijk. Zelfs de euro-bashers doen daaraan mee, door de EU af te schilderen als een totalitair monster dat heel Europa haar wil oplegt. Dan is het pas echt kunstmatig om nu te gaan doen alsof de EU totaal iets anders is dan Europa en daar helemaal los van staat.

De zaak wordt nog vreemder als we bedenken dat Ellian in Nederland faam heeft verworven als islamcriticus die vindt dat 'wij' onze westerse waarden weer serieus moeten nemen en daar pal voor moeten staan. Dat serieus nemen is niet zo makkelijk, want in zulke 'waardendiscussies' zitten de meningsverschillen tussen de verschillende volken en ook binnen de lidstaten zelf al ingebakken. De EU gaat zulke discussies het liefst uit de weg. Zij ontpolitiseert en stelt de eenwording van Europa het liefst als rationele weg voor die goed is voor ons allemaal (wat in abstracto ook zo is). Het is niet voor niets dat het 'onzalige project' van de eurofielen als vrijhandelszone is begonnen, dan hoeven we het niet over al die politiek en cultureel omstreden zaken te hebben die van bovenaf bedachte gemeenschappen pas echt tot een gemeenschap maken. Daarom schrikt de EU er als moderne eigentijdse instelling ook voor terug om te zeggen dat de Europese Idee christelijk is, hoewel dat historisch juist is en het territorium van de zes oprichtersstaten samenvalt met het middeleeuwse Avondland. Als er één instituut is geweest dat heel West-Europa heeft omspannen, dan was dat de katholieke kerk. Maar dat inzicht is met de scheiding tussen kerk in staat, die in het oorspronkelijk zeer katholieke Frankrijk wordt verabsoluteerd, taboe verklaard. En in Nederland zijn er sinds de jaren zestig ook 'kritische katholieken' die niks meer van het instituut kerk willen weten en zelf vorm denken te kunnen geven aan hun geloof. Je kunt je afvragen of dat niet meer protestanten dan katholieken zijn. De kracht van het katholicisme zat altijd in de organisatiestructuur van de kerk. Zonder die eenheidskerk zou het christendom eeuwen van godsdienststrijd, revoluties en oorlogen waarschijnlijk niet hebben overleefd. Zonder dat instituut was er in de negentiende en twintigste eeuw ook geen katholieke emancipatie geweest.

Het lijkt mij rijkelijk naïef te denken dat het christelijk geloof het zonder kerkelijke structuur kan doen. Zeker bij katholieken denkt de buitenwacht altijd meteen aan de paus, en zonder de kerk van Rome en de kritiek daarop zou de Reformatie nooit zijn ontstaan. Het katholicisme is in het dagelijks leven vooral die kerk. Zo is het denk ik ook met Europa, dat zonder de instituties van de EU pas echt in de lucht zou hangen en als voor de hele wereld zichtbaar project zelfs niet zou bestaan. Zo'n versplinterd Europa zonder instituties (in 1945 was het continent zelfs totaal ontredderd) zou ook veel kwetsbaarder zijn tegenover de opdringende buitenwereld (bijvoorbeeld de islam) en helemaal niet toekomen aan het verdedigen van de westerse waarden die Ellian zo hogelijk waardeert. Ik heb grote bewondering voor de manier waarop hij zich, uit een totaal andere wereld afkomstig, onze taal en cultuur heeft eigen gemaakt. Maar onze rechtsgeleerde zet de wereld op z'n kop door te doen alsof Europa goed is en de Europese instituties slecht. De hele Europese geschiedenis laat zien dat dit onzin is. Ellian schetst een karikatuur van de EU, die aansluit bij lang bestaande karikaturen van de katholieke kerk. Aan Ellian is de rijke culturele erfenis van het christendom blijkbaar niet besteed, hij surft mee op makkelijke misprijzende religiekritiek. In die zin is hij erg Nederlands, en levend bewijs dat succesvolle nieuwkomers wel degelijk vol overgave een nieuwe identiteit kunnen aannemen. De Europese Idee heeft op voorbeelden zoals Ellian haar hoop gevestigd. Als Afshin daar zo laatdunkend over doet, schiet hij zichzelf in de voet en miskent hij de vooruitgang in Europa die wel degelijk dankzij de EU is geboekt.