Van mens naar slaaf

Terwijl halverwege de negentiende eeuw in het noorden de slavernij al is afgeschaft en zwarten leven als blanken, met goede banen en het bijbehorende aanzien, respect en geld, worden in het zuiden negers behandeld als bezit – een discrepantie die een van de oorzaken is van de Amerikaanse Burgeroorlog.

Over de slavernij zijn verschillende films verschenen, van Uncle Tom's Cabin (1903) en Gone with the Wind (1939) tot de populaire televisieserie Roots (1977) en Django Unchained (2012). Maar niet vaak werd het verhaal verteld van een vrije zwarte die ineens wordt geconfronteerd met een levenswijze waarin hij niet meer als mens wordt gezien, maar als bezit – en dan ook nog bezit waar niet al te voorzichtig mee wordt omgesprongen.

Het verhaal begint als Solomon al aan het werk is als slaaf, en maakt dan een sprong terug in het verleden, naar de tijd van zijn gezegende leven als advocaat, met vrouw, kinderen en vrienden. Onder vals voorwendselen wordt hij door twee bezoekers meegelokt naar een plek waar hij verdoofd, gevangen en vervolgens op transport gezet wordt. Ongeloof en woede maken, na een paar flinke afranselingen, plaats voor machteloosheid en berusting.

De film geeft veel ruimte aan de innerlijke strijd van Solomon, een strijd die ook tot uiting komt in de gesprekken die hij heeft met zijn medeslaven. De een probeert slechts te overleven, de ander blijft zich verzetten tegen het onrecht – hetgeen uiteindelijk leidt tot een snellere, maar dan wel heel definitieve verlossing uit het lijden. De manier waarop de ontvoerde slaven worden ontmenselijkt, doet denken aan de manier waarop dit gebeurt in Is dit een mens van Primo Levi, waarin hem en zijn lotgenoten in gevangenschap tijdens de Tweede Wereldoorlog zo systematisch alles wordt ontnomen wat hem tot een beschaafd wezen maakt, dat er bijna niets anders overblijft dan te geloven dat hij niet meer is dan een gebruiksvoorwerp. De innerlijke kracht die ervoor nodig is om nog een sprankje menselijkheid te bewaren moet enorm geweest zijn. Daar had misschien wat meer nadruk kunnen liggen in de film. Nu blijft het lijden vooral iets waar je naar kijkt, maar wat je niet echt kunt voelen.

De karakters in de film blijven een tikkeltje aan de vlakke kant, maar er is ruimte voor nuance. Zo is zijn eerste eigenaar – ondanks het feit dat hij in slavernij gelooft – een man met compassie en oog voor Solomons creatieve en intellectuele talenten. Maar zijn tweede baas ontpopt zich als een totale psychopaat en sadist – de affectie die hij voelt voor een jonge slavin weerhoudt hem er niet van haar tot bloedens toe met de zweep te bewerken. En dan is er Brad Pitt, de producent van de film, die zo’n beetje de enige fatsoenlijke blanke in het zuiden lijkt te zijn. Hij helpt, met gevaar voor eigen leven, uiteindelijk Solomon te bevrijden.

Een bijzondere noot is de scène waarin Solomon het liefje van zijn baas moet ophalen bij een blanke buur, die getrouwd is met een van zijn slavinnen. Mrs. Shaw geniet nu aanzien en maakt nu zelf gebruik van haar vroegere lotgenoten. In een dialoog met Solomon toont ze een verfrissende realiteitszin: de keuze tussen zweepslagen en liefkozingen (hoe ongewenst ook) is gauw gemaakt. Ondertussen koestert ze een gezonde haat tegen haar voormalige onderdrukker en wacht ze op de dag waarop alls slavenbezitters hun gerechte straf zullen ontvangen.

Het klinkt als een Hollywood-film en zo laat het zich ook aanzien, zij het dat het drama niet al te nadrukkelijk met muziek wordt ondersteund. maar de wetenschap dat dit allemaal niet eens zo heel lang geleden echt is gebeurd, geeft 12 Years A Slave (dat een hele rij prijzen op verschillende festivals ontving waaronder BAFTA’s, Golden Globes en negen nominaties voor de komende Oscars) een bijzondere lading.