The Guns of August

De tijd van de grote verhalen zou voorbij zijn; te veel doden, te weinig positief resultaat. Wat we precies bedoelen met 'grote verhalen' is niet helemaal helder, maar de postmoderne afkeer manifesteert zich in ieder geval in een diep wantrouwen tegen de autoriteit van het narratief. De mens is te beperkt om te leren van het verleden. Het klinkt vrijblijvend en zonder consequenties. Maar als John F. Kennedy geen lering had getrokken uit het sublieme narratief van Barbara Tuchman in 'The Guns of August', had de Cubacrisis heel anders kunnen aflopen. 'The Guns of August' is een groot verhaal geweest dat een belangrijke rol heeft gespeeld bij het voorkomen van een nucleaire Holocaust.

'The Guns of August' legt bloot hoe militairen en politici, dronken van ideeën, tegen elkaar ten strijde te trekken op basis van pathos, dogma's en een vast geloof in historische noodzakelijkheid. Hun ideeën waren zo krachtig, dat ze de realiteit in hun mal vormden. Zowel de Duitsers als de Fransen waren vast overtuigd van een naderende oorlog. Hun ideeënwereld kreeg militaire vorm in strategie. De Duitse strategie was aan het begin van de twintigste eeuw vastgelegd in het Von Schlieffenplan, dat voorzag in een aanval op Frankrijk via België (en in de laatste versie uitdrukkelijk niet door Nederland). De Fransen hadden hun Plan XVII, bedoeld om Elzas en Lotharingen te herwinnen en de Franse 'gloire' te herstellen. Beide plannen eindigden in de loopgraven van de Eerste Wereldoorlog, maar waren geconcipieerd in de veronderstelling van een noodzakelijke, snelle en terechte overwinning.

Geschreven in een stijl die nogal wat literatuur doet verbleken, verhaalt het feitelijk over gebeurtenissen die spannender zijn dan fictie. Maar 'The Guns of August' is niet alleen een nauwgezette (re)constructie van de eerste maand van de Eerste Wereldoorlog. Door de focus op personen en ideeën is het ook een mentaliteits- en ideeëngeschiedenis, waardoor militaire acties een diepere betekenislaag krijgen en beter te begrijpen zijn.  

De haast collectieve obsessie met het idée fixe en de vooropgestelde plannen is het meest stuitend. Duitse militaire denkers als Bernhardi gaan zonder meer uit van de disjunctie 'oorlog of verval'. Oorlog is een vitalistische, cultuur regenererende bezigheid, waarin de Duitsers excelleren en waarmee het decadente Frankrijk verpletterd kan worden. Hoewel doordrenkt van levendige metaforen, is 'noodzakelijkheid' nooit ver weg; geen woord dat inhoudelijk gemakkelijk te rijmen is met de contingentie van het vitalistische denken. Waar de regeneratieve werking van oorlog nog relatief onschuldig is in een bierkelder, wordt dat idee echt gevaarlijk als het gekoppeld wordt aan de ijzeren schema's van noodzakelijkheid. Letterlijk. Op 2 augustus 1914, twee dagen voor Groot-Brittannië Duitsland de oorlog verklaart, waarschuwt de Duitse ambassadeur Lichnowsky Generaloberst Von Moltke (de jongere) dat het schenden van de Belgische neutraliteit de Britten de oorlog intrekt. Lichnowsky adviseert de invasie van België uit te stellen. Von Moltke weigert. Het oorlogsschema aanpassen, is 'onmogelijk', niets mag de 'machinerie van transport' tegenhouden. Zijn weigering zorgt ervoor dat vertraging onmogelijk wordt en de Britse oorlogsverklaring noodzakelijk.

Waar de Duitsers met de regelmaat van de klok 'Einkreisung' schreeuwen, om de vermeend vijandige gezindheid van aangrenzende staten te benadrukken, rechtvaardigt de Franse militaire top alle acties op basis van het axioma van 'élan'. Élan is offensieve geestdrift; de enig juiste beweging is vooruit. Hoe waanzinnig actie ook is, de Franse opperbevelhebber Joffre ('who looks like Santa Claus') eist altijd offensief 'pour la France, pour la Liberté'. Het Franse Plan XVII, dat overigens niet door Joffre maar door generaal Foch was opgesteld, voorzag in een offensieve beweging richting de Elzas en Lotharingen, gebieden die koste wat kost op Duitsland herwonnen moesten worden. Plan XVII was gebouwd op de assumptie dat Duitsland de Belgische neutraliteit niet zo schenden. Maar zelfs nadat duidelijk werd dat de Duitsers België binnenvielen, hield Joffre lange tijd onverkort vast aan het plan. Zijn legermacht was geconcentreerd in het Noordoosten van Frankrijk, terwijl de Duitsers Parijs bedreigden. De Fransen leden enorme verliezen en wisten pas samen met de Britten het tij te keren bij de Slag om de Marne in september. 'The momentum of predetermind plans had scored another victory.'

Tuchman legt de dubbele tragedie van de Eerst Wereldoorlog bloot. In een klassieke tragedie is het menselijk drama inzet van de katharsis die onherroepelijk volgt. Maar de zuivering van de Eerste Wereldoorlog schept uiteindelijk de voorwaarden voor de volgende tragedie, die van de Tweede Wereldoorlog, waarin vuur niet alleen loutert maar miljoenen verbrandt. Dat is één van de redenen waarom de tweede helft van de twintigste eeuw zo met zijn rug naar de geschiedenis staat. Alles heeft afgedaan, zeker het verleden en zijn grote verhalen. President Kennedy was die mening niet toegedaan. Hij meende met Thucydides wel degelijk van het verleden te kunnen leren. Toen 'The Guns of August' in 1962 werd gepubliceerd, stond het 42 aaneengesloten weken in de New York Times-bestsellerlijst. Kennedy beval zijn kabinet (waaronder zijn minister van Defensie Robert McNamara, die er in zijn boeiende 'In retrospect: The tragedy and lessons of Vietnam' over schrijft) en zijn militaire staf het boek te lezen. Hij liet het boek zelfs versturen naar alle Amerikaanse militaire bases in de wereld. Kennedy citeerde er tijdens de Cubacrisis veelvuldig en zei tegen zijn broer Robert: “I am not going to follow a course which will allow anyone to write a comparable book about this time: ‘The Missiles of October.’ ” De Cubacrisis leidde niet tot een kernreactie - tenminste iemand heeft geleerd van het grote verhaal dat 'The Guns of August' is.