Slachtpartijen zonder einde

Het aantal dodelijke slachtoffers in de Syrische burgeroorlog is inmiddels opgelopen tot 150.000. Miljoenen mensen zijn op de vlucht. En er lijkt geen einde te komen aan de slachtpartijen. Ondertussen is ook in Irak, een andere multi-etnische staat, het geweld weer opgelaaid en worden overal langs de Perzische Golf en in Saudi-Arabië minderheden met geweld onderdrukt. Geweld is een symptoom van falende staten.

Etniciteit blijft in al die landen bepalend voor de identiteit van de burgers. De tirannen en dictators hebben de etnische verschillen lange tijd kunnen onderdrukken en wat we de Arabische Lente noemen, heeft hun overheersing ofwel weggevaagd ofwel aan het wankelen gebracht, maar tot nu toe heeft zich geen modern democratisch alternatief voorgedaan voor het besturen van een Arabische samenleving.

Ik heb er op deze plek al zo vaak op gewezen: de vloek in de Arabische en (grote delen van) de islamitische wereld is de vloek van de tribale identiteit. Er kan geen democratische reformatie komen zolang het tribale het zelfbeeld van het individu beheerst.

’Eigen clan eerst’ luidt al sinds duizenden jaren het devies en de moderne Arabische natiestaat heeft daaraan geen einde kunnen maken. Bepaalde aspecten van de westerse natiestaat worden gekopieerd, maar de vrijheden en de uitzonderlijke vormen van welvaart in het Westen blijven buiten bereik. En dat komt omdat onze ’way of life’ het resultaat is van een culturele ontwikkeling die voor Arabieren en de meeste moslims onbereikbaar blijft. De basis van alle welvaart is vrijheid. Vrijheid om te denken, te handelen, te bekritiseren, te provoceren, te breken met alles wat voor waar wordt aangenomen. Alleen met een dergelijk concept van wat vrijheid is, kunnen individuen zich ontplooien. Het is een concept dat niet strookt met de waarden van het tribale denken en van de islam.

In Syrië botsen clans op elkaar. Ze hebben tientallen coalities gevormd, maar geen van die groeperingen, op enkele vrijzinnige na, ambieert het stichten van een samenleving met westerse vrijheden. Ze strijden voor de macht en voor het bloedige einde van andere clans. Het wereldbeeld dat zij er op nahouden, laat geen ruimte voor compromissen; wie wint zal de verliezer vermorzelen, en dus zal geen clan ophouden met het verzet tegen andere clans aangezien verlies de totale ondergang zal inleiden. Maar wie er ook wint en wie er ook verliest (op het moment zijn de groepen redelijk in balans), het resultaat zal een nieuwe tirannie zijn.

Syrië is een recente uitvinding van westerse koloniale machten en kan zich niet tot een vreedzame en open samenleving ontwikkelen zolang er clans zijn. Dit is een essentiële maar onaangename waarheid die vooral niet mag worden benoemd door de internationale organisaties die proberen de Syrische burgeroorlog te begrenzen. Ook in Libanon, dat ogenschijnlijk een democratie is, is het besef een nationale identiteit te hebben veel zwakker dan het besef lid te zijn van een bepaalde clan. Armoede en achterlijkheid in het noorden van Afrika en het Midden-Oosten zijn geen erfenissen van een koloniale tijd. Nee, ze zijn het gevolg van een cultuur die individuen – man, vrouw, homo, gelovig of ongelovig – belemmert zich in vrijheid te ontwikkelen.

De Syrische minderheid van de alawieten, onder leiding van de clan van de Assads, verzet zich heftig tegen de aspiraties van de meerderheid, die uit soennitische clans bestaat. De meerderheid wil de alawieten opruimen, en de alawieten wensen niet opgeruimd te worden en krijgen steun van de sjiieten die al eeuwenlang in oorlog zijn met de soennieten. Dit is het conflict in een notendop.

Het Arab Human Development Report dat de VN een aantal jaren geleden publiceerde, vermeldde een feit dat de situatie in de Arabische wereld in één klap duidelijk maakte: sinds het begin van het Arabisch als geschreven taal zijn er minder boeken naar het Arabisch toe vertaald dan Spanje in één jaar naar het Spaans toe vertaalt. Lees die zin nog een keer over en laat de schokkende betekenis daarvan goed tot u doordringen.

Het betekent dat er in de Arabische wereld al eeuwenlang een cultuur van desinteresse heerst. De Arabische cultuur is in zichzelf opgesloten geraakt. De vrije wereld van de ongelovigen raast aan alle kanten om de Arabische wereld van islamitische clans heen en leidt bij velen tot frustratie, wanhoop, geweld.

De Arabische stagnatie had nooit zo verlammend kunnen worden als de clans niet zo sterk geweest zouden zijn. Onder de stagnatie woekeren antimoderne religieuze waarden en normen en het samenlevingsmodel van de clan, waarin het belang van het individu per definitie ondergeschikt is aan dat van de (uitgebreide) familie.

De moderne natiestaat die etniciteiten kan overstijgen zoals dat in het Westen mogelijk is, functioneert in onze tijd niet in de Arabische wereld. Het enige staatsmodel is het model van de tiran. Laten we elkaar hierover niet belazeren; de koningen van Jordanië en Marokko, met wie we vriendschappelijke banden hebben, zijn net zo tiranniek als de staatshoofden van Egypte of Koeweit of Oman. Maar is er een alternatief? Is er een alternatief voor Bashir al-Assad, kolonel Kadaffi, Saddam Hussein?

De vrije, open samenleving is de uitdrukking van een cultuur van vrije burgers. Die burger is pas vrij wanneer hij zich zonder angst kan bevrijden van de banden van de clan en van knellende religieuze waarden. In grote delen van de Arabische en islamitische wereld is dat helaas niet mogelijk. Wij in het Westen zijn daarvoor niet aansprakelijk, maar we krijgen wel met de gevolgen daarvan te maken, zoals islamitisch terrorisme. Maar het zijn vooral de Arabieren en moslims zelf die onder het juk van de islamitische clan lijden.

Geen vredesakkoord kan hen bevrijden. Alleen een culturele revolutie is daartoe in staat.