Schets van een onbeduidend leven

Na Enemy weer een film over dubbelgangers, gebaseerd op klassieke literatuur: Richard Ayoade’s The Double vindt zijn oorsprong in Fjodr Dostojevki’s gelijknamige roman. En geeft een adequate weergave van de Russische grootmeesters inkijk in een getroebleerde ziel.

Wanneer en waar The Double zich afspeelt, is onduidelijk. De plekken die Ayoade creëert in zijn film zijn tegelijk generiek en vertrouwd – De Metro, De Slaapkamer, Het Kantoor, Het Eetcafé – en uniek en vervreemdend, vanwege de manier waarop ze zijn vormgegeven – in verontrustende kleuren, maten en vormen. Het halfduister is de tijd van de dag waarop de merkwaardige hoofdpersonen zich bewegen, of dat nu in de ochtend of de avond is.

Hoofdpersoon is Simon James, een onaanzienlijke, kleur- en ruggegraatloze jongeman, die zijn fletse dagen slijt achter zijn bureau in een non-descript bedrijf, dat iets doet met dataverwerking. Vanaf het moment dat hij wordt geïntroduceerd wordt duidelijk dat Simon een overbodig mens is. Niemand wacht op hem, niemand neemt hem serieus, niemand bevestig zijn bestaan. Hij leeft zijn leven met zijn rug tegen de muur, zonder rol, zonder belang voor wie dan ook. Met een telescoop slaat hij vanuit zijn treurige appartement het meisje Hannah gade waar hij verliefd op is – het enige moment van de dag waarop hij, via haar, echt leeft.

Het eerste deel van de film schetst Simons zinloze bestaan in de schaduw van het echte leven: de reis naar kantoor, de ongemakkelijke gesprekken met zijn collega’s en superieuren, het fysieke ongemak dat hem overvalt in de immer haperende lift (zelfs objecten lijken zich tegen hem te keren), zijn vernederende pogingen tot bestellingen in zijn eetcafé. Uit alles blijkt dat Simon zich buitengesloten en onbeduidend voelt en dientengevolge wordt hij dat ook – letterlijk, met de komst van zijn dubbelganger, een flamboyante, vlot babbelende, snel handelende, assertieve, arrogante en geslepen versie van hemzelf, die langzaam maar zeker ook fysiek zijn plaats inneemt en Simon steeds verder naar de rand van zijn eigen leven dringt.

De manier waarop dat gebeurt is bijna verstikkend, door Simons gelatenheid, passiviteit en zijn onvermogen om controle te nemen over zijn eigen leven. Hij draagt zijn lot, omdat hij ervan overtuigd is dat hij het verdient, iets was je als kijker zelf ook gaat geloven. Als een kind dat naar een poppenkast kijkt, wil je schreeuwen: Doe iets! Zeg iets! Wat dan ook! Maar je bent gedwongen de gifbeker die Dostojevski heeft gemengd en Ayoade uitgeserveerd tot het einde toe leeg te drinken.

Ayoade heeft een adequate bewerking gemaakt van Dostojevski briljante en hemeltergende beschrijving van een man zonder zelfvertrouwen, die de uiterste consequentie van zijn levenshouding moet ondergaan. Hij incorporeert mooi het absurdisme en de grimmige humor, die de verhalen van de Russische schrijver kenmerken, in de vormgeving, de gestileerde situatieschetsen en de bizarre dialogen. En hij voegt daar zijn eigen gevoel voor schoonheid – in belichting, compositie van de beelden, belijning en compromisloos kleurgebruik – aan toe.

Jessie Eisenberg is de grote antiheld in de film. Het is op zijn minst interessant te zien hoe hij twee tegenovergestelde karakter tot leven brengt, en hoe hij bewijst dat persooonlijkheid de belangrijkste component vormt van de aantrekkingskracht van de mens. Neerhangende schouders, angstige ogen en weifelende dictie versus zelfbewuste tred, dwingende blik en vlotte grapjes: tot aan het einde van de film ben je nooit in onzekerheid over met wie van de twee dubbelgangers je te maken hebt. Een bijzondere prestatie in een al even bijzondere film.