Oscar-buitenbeentjes

Tussen de gebruikelijke megaproducties die genomineerd zijn voor Oscars dit jaar (onder andere 12 Years a Slave, Gravity, American Hustle) bevindt zich een aantal opvallende (en zeker niet kansarme) buitenbeentjes. Twee ervan komen deze week uit: de ingetogen komedie Nebraska en de realistische scifi Her.

In Nebraska schittert oudgediende Bruce Dern als de stijfkoppige Woody Grant die, geplaagd door aftakeling, zijn mopperende vrouw en het leven in het algemeen, besluit de prijs af te halen die hem in een reclamefolder wordt beloofd. Een miljoen dollar, waar hij slechts een slordige duizend kilometer voor moet reizen. Na een mislukte starts – waarbij hij steeds door zoon David wordt onderschept – besluit laatstgenoemde in godsnaam zijn vader op de onderneming te begeleiden; ervan af brengen is een hopeloze zaak. En zo begint een reis door het sfeervolle Midwesten van Amerika, een vol confrontaties; tussen vader en zoon, tussen heden en verleden, tussen droom en realiteit. De verhoudingen escaleren wanneer het tweetal aankomt in het dorpje waar het gezin Grant opgroeide, en waar het nieuws van een miljonair in spe zorgt voor een warm welkom. Een welkom dat al gauw omslaat in spot, wanneer duidelijk wordt waar Woody zijn miljonairschap op baseert.

Pareltje

Regisseur Alexander Payne (The Descendants, Sideways, About Schmidt) schildert op fijnzinnige en geestige wijze hoe communicatie, of liever het gebrek eraan, de verhoudingen tussen op zich welwillende mensen vertroebelt en compliceert – tot zich bijna onomkeerbaar bizarre relaties en daarbijbehorende patronen ontwikkelen. De vorm waarin hij het verhaal heeft gegoten leent zich prachtig voor het ontleden en laten groeien van verhoudingen. De film wordt nergens zwaar, dankzij absurdistische ontmoetingen en puntige dialogen. Het precieze acteerwerk zorgt voor de nodige ontroering, en wekt sympathie op voor zelfs de op het eerste gezicht meest norse en lompe karakter. Een gaaf pareltje, dat niet zou misstaan op het bonte snoer van Oscar-winnaars.

Nabije toekomst

Her speelt zich af in de nabije toekomst, waarin articial intelligence inmiddels in staat is, zichzelf te ontwikkelen. Anders dan in de ouderwetse sciencefiction, manifesteert deze technologie zich niet in mensgelijkende robots, maar in een onzichtbaar besturingssysteem – zoals wij die nu al allemaal gebruiken. Het nieuwe zit hem erin dat het systeem zich dingen aanleert – nodig om de gebruiker zo goed mogelijk van dienst te kunnen zijn. Het leert de wensen, gewoonten en gevoelens van de eigenaar kennen, maar ook zichzelf kennen.

Dat is de premisse van de film, waarin Joaquin Phoenix de rol speelt van Theodore, die analoge brieven schrijft voor mensen in naam van mensen die dat niet (meer) kunnen. Een mooi beroep, waar Theodore al zijn gefnuikte gevoelens in kwijt kan, en dat hem veel waardering van zijn collega’s en opdrachtgevers oplevert. Zijn relatie is net op de klippen gelopen – de eenzaamheid is een belangrijke motivatie om het nieuw besturingssysteem te installeren. Samantha, zoals de OS heet, blijkt al snel veel meer dan een handig hulpje: ze heeft gevoel voor humor, doorgrondt zijn gevoel en zielsleven, toont empathie en wekt zelfs lustgevoelens bij hem op. Ze ontwikkelt zich tot een soort ideale vriendin, zij het zonder fysieke verschijningsvorm.

Murmelen

Wat Her fascinerend maakt, is de manier waarop Jonze het verhaal geloofwaardig presenteert. De wereld waarin Theodore leeft, is slechts een fractie verwijderd van onze huidige – misschien iets gladder en strakker. Subtiel toont hij hoezeer technologie verweven is geraakt in onze levens: mensen op straat en in de metro praten niet met elkaar, maar murmelen hun conversaties met onzichtbare vrienden op afstand, of met hun zelfdenkende besturingssystemen.

De relatie met Samantha (Scarlett Johansson) wordt door Jonze beschreven als in een conventionele liefdesfilm: ze leren elkaar beter kennen, doen leuke dingen met elkaar (waarbij ook het standpunt van Samantha – door het oog van de camera – wordt getoond), gaan op doubledates met vrienden, maken ruzie, zijn jaloers. Interessant is ook hoe het intelligente besturingssysteem niet alleen met Theodore, maar ook met gelijkgestemde systemen communiceert – in een onzichtbaar, parallel universum. Een intrigerend en angstaanjagend gegeven: wat gebeurt er wanneer dergelijke systemen zich aan de controle van de mens onttrekken en hun eigen universum bouwen? En waartoe is kunstmatige intelligentie in staat? Kan het gevoelens en denkwijzen ontwikkelen die wij niet meer kunnen begrijpen en volgen, laat staan beïnvloeden of sturen? Stof tot nadenken, en tot zelfreflectie: het kan nooit kwaad na te gaan hoe ver je technologie je leven laat overnemen, of hebt laten overnemen. En wat een mens, en daarmee menselijke relaties, nog onderscheidt van kunstmatig gezelschap.