Ook Sigmund Freud fantaseerde
Het bedrog van Diederik Stapel zorgt nog steeds voor intereressante echo's. Het houdt sociale wetenschappers de spiegel voor. Zo staat in de Volkskrant vandaag een moedig stuk van Lester Hoekstra, een psycholoog uit Rijswijk, die beweert dat je meer aan romanschrijvers hebt dan aan sociale wetenschap. Een moedige stelling, want Hoekstra gooit de glazen van de eigen beroepsgroep in, al kun je ook zeggen dat de sociale wetenschap meer inhoudt en breder en dieper is dan het 'harde' meetwerk van het statitistisch onderzoek alleen. Niet dat Diederik Stapel daardoor geen manipulator is (hij beriep zich juist op statistisch onderzoek). Maar de aartsvader van de psychologie, Sigmund Freud, bleek zelf ook niet vies van fabuleren, hoewel de Weense zenuwarts zelf van mening was dat hij wetenschap bedreef door de gesprekken met de patiënten die op zijn beroemde divan plaatsnamen zorgvuldig te notuleren. Tegenwoordig kan de methode van Freud nauwelijks nog de genade wegdragen van psychologen, omdat Freud zijn fantasie de vrije loop liet en zijn 'patiënten' (in hoofdzaak deftige dames uit de gegoede burgerij die aan 'neuroses' zouden leiden) van alles in de mond legde. Dat is nogal wat - een hele tak van wetenschap die uit hoofde van de 'waarheid' bezig is met de ontmaskering van zijn aartsvader, waar Freud zelf juist ontmaskerend bezig dacht te zijn. Heel ironisch en postmodern.
Lester Hoekstra, zelf psychotherapeut, meent (ik parafraseer) dat je meer hebt aan romanschrijvers dan aan de sociale wetenschap als het aankomt op het analyseren van de donkere binnenkamers van het menselijk gedrag. Ik kan daar een flink eind in meegaan. Ik zou ook zeggen dat je Freud meer recht doet door hem als literator te waarderen dan als wetenschapper, hoewel hij een begrippenapparaat heeft geschapen dat ook wetenschappelijk niet te versmaden is. De hele twintigste-eeuwse cultuur is doordrongen van begrippen als verdringing, het onbewuste, neuroses, taboes, trauma's, tot de freudiaanse verspreking aan toe. Oidipous dankte er een geweldige comeback aan en gaat tegenwoordig als complex door de wereld. Freud mag dan misschien volgens de hedendaagse inzichten een fantast zijn geweest, zijn rijke fantasie was ook een rijke bron voor schrijvers en kunstenaars die voor een explosie van creatieve produktie hebben gezorgd. Met Friedrich Nietzsche, die van geen wetenschappelijke methode wilde weten en daarom ook niet 'weerlegd' kan worden, heeft Freud ons mensbeeld en vooral ons begrip van onszelf radicaal veranderd en ik zou niet weten wat een wetenschapper meer kon bereiken.
Daarmee zeg ik niet dat het moeizame gemeet in de huidige sociale wetenschappen, waar het al de grootste moeite kost om de meest voor de hand liggende correlatie statistisch aan te tonen, geen waarde heeft. Integendeel, ook dat is een resultaat dat te denken geeft. Maar dat geldt zeker voor Freud, die van alles heeft omgewoeld en losgemaakt, ook al valt daarvan aan de buitenkant weinig hard te maken. Zelf heb ik bijvoorbeeld grote twijfels over de therapeutische waarde van de psycho-analyse (wordt je wel beter van diepgaand zelfonderzoek en navelstaarderij?), maar als historicus zie ik Freud nog steeds als verrijking omdat de Weense psychiater als geen ander heeft gewezen op het belang van half of niet verwerkte ervaringen uit het verleden die je als trauma je hele leven kunt meedragen. Zelfs als dat voor ieder individu anders uitpakt, en zulke ervaringen niet op elk moment in je latere leven even sterk doorwerken, is dat een belangrijk inzicht. Een mens wordt door zijn herinneringen gevormd, en als zo'n geheugen er niet is, wegvalt of hapert verandert hij ook zelf. In hoeverre je dat inzicht op hele beschavingen kunt overdragen is de vraag, maar mij houdt het in elk geval de hele tijd aan het denken. Dat de bevindingen van Freud over de gestapelde wereld in ons brein bovendien op fantasie en een eigenzinnige interpretatie van de klassieke literatuur zijn gebaseerd, en dus ook 'vals', 'verkeerd', of 'overdreven' kunnen zijn, maakt ze wat mij betreft nog afgrondelijker en interessanter. Alleen botte eendimensionele geesten zien Freud slechts als kwakzalver, meestal omdat ze dat van horen zeggen hebben en er nooit zelf over hebben nagedacht. Als het bedrog van Diederik Stapel tot meer publiek bewustzijn over de zin en de onzin van de wetenschap heeft geleid, was zijn bedrog toch nog ergens goed voor.
