Ook de communicatiewetenschap doorziet niet elk bedrog

Sinds Rusland in maart de Krim heeft geannexeerd, draait de propagandamachine van het Kremlin op volle toeren. Daarbij schrikt het bewind van Vladimir Poetin niet terug voor valse beschuldigingen, het verdraaien van feiten, het verspreiden van desinformatie en het manipuleren van de Russische staatsmedia. Dat gebeurt openlijk en niet eens geraffineerd. De schaamteloosheid druipt ervan af, het Kremlin doet niet eens moeite om de eigen leugenachtigheid te verbergen. Toch achten velen de geloofwaardigheid van Poetin groter dan die van de westerse leiders. Hoe kan dat?

Dat heeft ongetwijfeld te maken met het wijdverbreide idee dat westerse overheden, en dan vooral organisaties als de NAVO en het Pentagon, evenmin de waarheid spreken. En op de media, en dan vooral de gevestigde media, kun je niet vertrouwen. Die wijsheid bestaat vooral op allerlei blogs, die leven van het idee dat 'de media' hun werk niet goed doen en belangrijke informatie aan het grote publiek onthouden. Dat kan soms waar zijn. De politieke correctheid waaronder de 'MSM' gebukt gaan, nog steeds, heeft sterk aan dat beeld bijgedragen, net als de linkse vooringenomenheid die de meeste journalisten eigen is en altijd wordt ontkend. Zie Martin Sommer, zaterdag in de Volkskrant.

Maar ook ter linkerzijde en bij 'kritische wetenschappers' aan de universiteiten (vaak voormalige vertegenwoordigers in de marxistische uitlegkunde) bestaat het idee dat journalisten braaf aan het lijntje van de autoriteiten lopen. Dat maakt het nog ingewikkelder, want hier vindt je ook degenen die doorgaans als 'politiek correct' worden aangeduid. De VARA had bijvoorbeeld het programma 'De leugen regeert' (de uitspraak was van Koningin Beatrix, die in haar paleis ook op de media foeterde), een lovenswaardige poging om gevestigde media op hun tekortkomingen te wijzen. Daaraan dankte ook de communicatiewetenschapper Prof. Dr. Cees Hamelink zijn bekendheid bij een groter publiek. Hij trad in dat programma een jaar lang als commentator op. Uiteraard als ontmaskeraar, want dat is de functie die de kritische wetenschap zichzelf toedicht. Over de academische carrière van Hamelink, die aan talloze universiteiten over de hele wereld doceerde, over onderwerpen die met globalisering en mensenrechten te maken hadden, kan geen twijel bestaan. Die is imposant. Hamelink stelde zijn expertise bovendien beschikbaar aan de VN, die in de ogen van veel mensen en van internationale juristen boven de partijen staat. Dat verleent hem extra autoriteit.

Een hit op You Tube is een college van de professor met de vraag 'waarom moet je niet geloven wat in de krant staat?' En meteen begint hij over dat optreden van Colin Powell in de Veiligheidsraad in februari 2003, waarin de toenmalige Amerikaanse minister van Buitenlandse Zaken met 'bewijzen' komt dat Saddam Hoessein massavernietigingswapens verborgen hield. Het is tegenwoordig hét voorbeeld om te laten zien dat ook westerse regeringsvertegenwoordigers liegen, het Kremlin herinnert er eveneens graag aan. Verdere toelichting is overbodig, de beelden spreken voor zich en hebben niet alleen Colin Powell, maar ook zijn baas George W. Bush en Tony Blair later in grote verlegenheid gebracht. De massavernietigingswapens werden ook na een maandenlange speurtocht niet gevonden, waarmee de hele legitimatie voor de invasie in Irak in het woestijnzand verloren ging. Dodelijk voor de westerse geloofwaardigheid en een geweldige opsteker voor alle critici van de inval. Zij waren ook in Europa bijzonder talrijk (de Duitse en de Franse regering waren tegen de inval), en zagen hun gelijk bevestigd. Bush en Blair stonden schaakmat, al weigerden zij tegen de regels in hun koning neer te leggen.

Hamelink doet het voorkomen alsof de leugens van Powell niet bijzonder waren en inherent zijn aan de politiek. Dat is wel erg cynisch en gemakzuchtig. Powell, die zichtbaar ongelukkig was met zijn optreden, deed als trouwe soldaat erg zijn best om namens zijn bazen toch nog met enige bewijzen voor de Irakese massavernietigingswapens te komen, bewijzen die tot dan toe niet waren geleverd. Dat was op zich al bijzonder: bij de Cubacrisis in 1962 waren de Amerikanen wel met overtuigend fotomateriaal van Russische installaties gekomen. Zo'n 'smoking gun' was er nu niet, waardoor iedereen al kon zien dat er iets aan het Amerikaanse verhaal rammelde. Wat niet wilde zeggen dat het daarmee onjuist was. In het verleden had Saddam wel degelijk van die wapens gehad (en tegen zijn eigen Koerden gebruikt), en hij had diverse keren spelletjes gespeeld met de VN-inspecteurs, die hij ook het land had uitgezet. Hij gedroeg zich bovendien alsof hij die wapens wel had. Tony Blair, die nog steeds alles in het werk zet om de wereld van zijn eerlijkheid te overtuigen, had voorafgaand aan de invasie gezegd dat de tijd van 'spelletjes' (van Saddam) echt voorbij was. Wat de latere afwezigheid van de massavernietigingswapens nog pijnlijker maakte. De Anglo-Amerikaanse inval liep militair gesmeerd, maar draaide op een propagandistisch fiasco voor het Westen uit dat nog steeds nadreunt.

Wat Hamelink niet vertelt (hij vindt dit blijkbaar onnodig omdat Powell voor het oog van de wereld door de mand is gevallen) is dat deze kwestie uitgebreid is onderzocht. De westerse media stortten zich op de zaak, en gingen aan 'waarheidsvinding' doen waarin ze eerder tekort waren geschoten. Althans, dat vonden ze zelf. Toch is de kwestie nog steeds met talloze vragen omgeven en misschien na alle vreemde dingen die we nu in Syrië en Irak zien wel mysterieuzer dan ooit. De meest voor de hand liggende vraag werd daarbij opvallend weinig gesteld en ook professor Hamelink stelt hem niet. Waarom zouden Bush en Blair met leugens over massavernietigingswapens zijn gekomen als ze vooraf al konden weten dat hun verzinsels na de inval genadeloos aan het licht zouden treden? Het is wel erg onnozel om te denken dat de Amerikanen en de Britten even simpelweg een ondeugdelijk propagandaverhaaltje in elkaar zetten om daarmee een oorlog te legitimeren. Het is waar dat zo aan de borreltafels en in de media (zie Hamelink in Barend en Van Dorp over de Kosovo-oorlog op 5 april 1999) op grote schaal over westerse oorlogsvoering wordt gedacht. Maar wie even nadenkt over het voorspel rond de inval in Irak, kan hiermee geen genoegen nemen. Zijn Bush en Blair, die hun invasieplannen ruim van tevoren hadden aangekondigd en niet meer terug konden, in de val gelopen? Hebben zij hun inlichtingendiensten in de verkeerde richting laten zoeken? Baseerden de geheime diensten zich op valse informatie van Irakese immigranten? Of is iedereen door Saddam misleid?

Het laatste is het meest waarschijnlijk. Waarbij komt dat Saddam een notoire leugenaar was. Maar aan de rol van Saddam komt Hamelink niet toe. Hij noemt hem niet eens en wekt de indruk dat Saddam door westerse spindoctors ten onrechte als boeman werd afgeschilderd. Dat is voor een communicatieprofessor op z'n minst net zo'n onwaarheid als die waarvan hij westerse voorlichters beticht. Al heeft Hamelink natuurlijk geen oorlog op z'n geweten, zoals iedereen aan de zijlijn ongestraft commentaar kan leveren en complottheorieën kan fabriceren. Het is terecht dat aan de direct verantwoordelijken hogere eisen worden gesteld (al doet Hamelink dit niet: hij vindt 'liegen' inherent aan de politiek). Maar vergeet dan ook niet te kijken naar de leugens, misleidingen en desinformatie die door dictatoriale en criminele regiems worden verspreid. Want dat is het echte probleem, ook vanuit het standpunt van de mensenrechten, de VN en al die hoogverheven instanties die boven de partijen staan, maar voor hun effectiviteit van de slagkracht van het democratische Westen afhankelijk zijn. De echte onwaarheden komen van regiems als die in Irak, Syrië en - zeker nu - Rusland.

Dat laatste zal professor Hamelink denk ik met mij eens zijn. Op het internet circuleert momenteel een open brief aan Vladimir Poetin waarin professor Cees Hamelink namens een deel van het Nederlandse volk ('wakkere burgers') zijn verontschuldigingen aanbiedt voor de manier waarop de Nederlandse regering en de Nederlandse media over de vliegramp met de MH-17 hebben bericht. Rusland zou daarvan ten onrechte zijn beschuldigd. De open brief, die niet door Hamelink is ondertekend, is in meerdere talen gesteld en zo opzichtig van Russisch sympathisantenfabricaat (let op de manier waarop gedaan wordt alsof er al onomstotelijk bewijs is voor de Oekraïense schuld van de vliegramp) dat de propagandamachine van het Kremlin hier nieuwe valsheid bereikt. Waarbij we moeten aantekenen dat ook de communicatiewetenschap niet elk bedrog doorziet. Wat kan helpen verklaren waarom Poetin 'geloofwaardiger' overkomt dan onze westerse politici. De oud-KGB-agent is domweg de betere leugenaar, met een kille wraakzuchtigheid die zelden is vertoond. Inderdaad, de leugen regeert, in Moskou.