Oneindig op weg naar schoonheid en kennis

We hebben er weer 940 miljoen kilometer op zitten. Elke seconde leggen we op ons ruimteschip aarde 30 kilometer af in onze jaarlijkse baan om de zon. En als onderdeel van ons zonnestelsel leggen we draaiend om de kern van het melkwegstelsel 250 kilometer af – per seconde. En het melkwegstelsel vliegt met een snelheid van 300 kilometer per seconde. En dan draaien we ook nog eens om onze as met een snelheid van 500 meter per seconde. Waar is God in dit universum van natuurkrachten?

Een recent artikel in The Wall Street Journal had als kop: ’Wetenschap sluit in toenemende mate God niet uit’. De schrijver refereert aan een artikel van de beroemde sterrenkundige Carl Sagan, die in 1996 schreef dat de kans op leven op andere planeten heel groot was. Maar we zoeken al tientallen jaren driftig naar buitenaards leven en we hebben niets aangetroffen.

Sagan begon met het maken van een lijst met tien voorwaarden waaraan planeten moesten voldoen om leven voort te brengen. Het aantal potentiële levende planeten was daardoor hoog. Maar met het verkrijgen van inzicht in het ontstaan van leven werd die lijst met voorwaarden steeds langer, en nu moeten planeten aan tweehonderd kenmerken voldoen – en daarmee werd het aantal van potentiële levende planeten kleiner.

De schrijver van dat artikel legt uit hoe klein de kans is dat er überhaupt een universum ontstond. In de allereerste fractie van een seconde na de oerknal werden de vier fundamentele natuurkrachten gevormd met waarden die het mogelijk maakten dat er sterren ontstonden. Als de verhoudingen tussen die krachten net wat anders waren geweest, als ze afgeweken hadden in een verhouding van 100.000.000.000.000.000e, dan was het universum er niet geweest, en dus geen zonnen en geen aarde, en wij ook niet. Wat bewijst dat? Het bestaan van God? Ik betwijfel dat. Wat ik wel weet, is dat ons bestaan iets wonderlijks is.

Wij zijn op onze blauwe planeet het tot bewustzijn gekomen universum. We konden zo ver komen, omdat onze aarde stabiel rond de zon draait en niet fataal botste op een andere planeet. We vliegen met onze zon al heel lang door een vrij rustige ruimte met relatief weinig zwevende rotsblokken, die bij een inslag een einde aan het leven zouden kunnen maken. Wat dat betreft hebben we al miljoenen jaren mazzel en heeft de evolutie de tijd gehad om ons rechtop te laten lopen en ons onze handen te laten gebruiken en ons van jagers in landbouwers te transformeren. Daar zijn we dan, in vele kleuren, geaardheden en kwaliteiten: van Hitler tot Mozart.

De Britse The Telegraph had een paar dagen geleden een artikel met als kop: ’Afscheid van een van de beste jaren in de geschiedenis’. En dat is waar, ook al hebben we de verschrikkelijke tragedie van de MH17 meegemaakt en moeten we elke dag de dood van geliefden – door ongelukken, ziekten, ouderdom – ondergaan. En toch leven we in de vreedzaamste, veiligste en rijkste periode van de gehele menselijke geschiedenis. Onze voorvaderen leefden veel korter en met vormen van geweld die we overwonnen hebben.

De twintigste eeuw kennen we als een eeuw met massaslachtingen die, dachten we, hun weerga niet kennen in de geschiedenis, maar dat is niet zo. Vergeleken met de manier waarop we ons in het grootste deel van onze evolutie hebben gedragen, was zelfs de twintigste eeuw een vreedzame eeuw. Ja, alles is relatief.

Dit betekent dat we vooruitgaan, dit betekent dat er echte progressie is gemaakt in de afgelopen tienduizenden jaren. We zijn geen kannibalen meer die in kleine familiegroepen over de aarde sluipen en andere familiegroepen overvallen, verscheuren, verzwelgen. Zeker, sporen van dat inhumane gedrag zien we terug in het gedrag van de verhitte, verblinde jongens van IS. Zo hebben we ons duizenden generaties zelf ook gedragen, tot we leerden onze driften te onderdrukken en ons bijgeloof te isoleren van de jacht naar kennis.

In zijn meeslepende boeken laat de wetenschapsjournalist Nicholas Wade zien hoe culturele fenomenen leiden tot aanpassing van zowel ons gedrag als van onze genetische blauwdruk. Een beroemd voorbeeld is hoe het domesticeren van runderen zesduizend jaren geleden leidde tot de aanmaak van maagenzymen bij volwassenen, waardoor we lactose konden verwerken. Dat is een recente genetische aanpassing, die ons eraan herinnert dat we blijven doorevolueren.

Maar het kan nog recenter. Aangezien runderen in Azië in die periode niet werden gedomesticeerd, waren veel zuidelijke Aziaten lactose-intolerant, maar nu, door voorspoed en daarmee samenhangende leefwijzen, zijn Aziaten massaal kaas gaan eten en melk gaan drinken. En ze ontwikkelen nu ook die maagenzymen.

We verfijnen onszelf dus. En dat geldt niet alleen ten aanzien van lactose. We hebben onszelf humaner gemaakt. We waarderen vreedzaamheid; een Braziliaanse indianenstam waardeert geweld en de meest gewelddadige mannen krijgen de meeste kinderen, vertelt Wade. Dat gebeurt nu ook bij IS. En dat is primitief, het is een vorm van hersenloos bestaan dat gedoemd is ten onder te gaan. Niets kan uiteindelijk de kracht van de beschaving weerstaan.

Ondertussen suizen we met duizelingwekkende snelheden door een oneindige kosmos. Op weg naar schoonheid, kennis, ethisch besef. Een menselijk 2015 gewenst, lieve lezers.